Indigay sa Christmas Tree ug Dekorasyon

Unang Ganti (Grace and Cutie Bel)


Ikaduhang Ganti (Grasya)


Ikatulong Ganti (Kuya Edmund)


Ikaupat nga Ganti (Tita Naring)




Ikalimang Ganti (Nanette ug Dee-O-En)




Ikaunom nga Ganti (Elok ug Marlon)









Ikapitong Ganti (Uncle Hiddy, Auntie Riza, Nanay Minda ug Levis)


Ate Julita


Ate Gwen


Auntie Conching


Auntie Virgie


Nico


Kirk

Dako ko nga Christmas tree

Dako ko nga krismas tree

Nakadaog sa ikaduhang ganti

Sa indigay sa dekorasyon ug krismas tree 

Eksklusibo sa mga paryente

Nga may gastong kubos sa bayente

May napulog pito ka entrante.

Salamat sa tulo ka libong ganti.

Salamat Auntie.

Malipayong Pasko sa tanan,

Masaarong 2013.

Mga sugilanon- 2

Ang Biyahe Sa Kasingkasing Nga Nangita Sa Matuod Nga Kalipay

Ni: Elaine Grace L. Lape

(Kining sugilanon unang migula sa Bisaya magasin niadtong 2004 sa wala pa bakwia ang silot nga kamatayon dinhi sa Pilipinas)

1

 “JAWS of Death, Standley Chasm, Wave Rock, Fraser Island…Wow!” Gisubli-subli ko pagpakli ang mga pahina sa mga librong kanunay kong gibawon sa akong mga lakaw. Usa ka dugay nang pangandoy ang makataak sa Australia aron malibot ang Canberra-- usa sa labing maayong pagkaplanong mga siyudad sa tibuok kalibotan, ug aron usab makita ang maanindot ug talagsaong mga rock formation, ang nagkanihit nga mga dugong, mga pulang kangaroo, ubp.

 Alas dos na sa kaadlawon. Pagkadaling nanamilit sa mga gutlong gusto ko untang hawiran. Nagbilin lamang kinig abog sa kahinugon. Makapanlimbawot sa balhibo ang sonata sa kamingaw; naawaaw ang akong pamatyag. Gibatbat sa nagmultong kahilom ang mga misteryo sa kaadlawon.Midali ako pagpatong sa kama, natay-og ang usa ka lawas nga mitighaya sa kahinanok. Ambongan siya apan morag way kinabuhi nga sud-ongon. Ang kalipay nga kagabii lang nagduwa-duwa sa iyang panagway nahanaw. Maora siyag nagpakilimos og panabang, daw gikuhaan sa tanang kalipay ug dungog. Niining mga orasa, hain kaha magyampungad ang tinuod nga kalipay? Hain ang permanente niining estambayanan? Mihigda ko, mibukot sa habol ug mipiyong aron pagdapit sa katulogon.

Sa iyang pagmata gisugat ko siya sa makapatuok nga pangutana. “Malipayon ka ba Orvy?”

Nahibulong siya. “Ha? Nganong nakapangutana ka god, Riva?”

Gihilam-os ko sa natingalang nawong ang akong palad. “Ayaw kog tubaga sa laing pangutana, Orvy. Gusto ko lang masuta!”

“There is no right--”

“Oops!” Abtik kong gisap-ongan ang iyang baba. “Ayaw usab kog tubagag, there is no right answer for a wrong question. Wala kay originality, da! Wala koy nakitang sayop sa akong pangutana.”

“Kahibawo bitaw ka nga ikaw ang akong kalipay. Ikaw ra gyod, Riva! Ug para gayod nimo kining balay ug lote nga bag-ohay ko pang napalit. Ug ikaw usab ang gusto kong ikuyog sa akong pagbiyahe-suroy. Yuna, asa ba ang pangandoy mong adtoan?” Nanambo ang kaseryoso sa mga mata ni Orvy.

Naglumpayat ang kahinam sa akong dughan sa iyang pangutana. “Syempre sa Oceania!”

“Gusto ko, Riv, sa Africa apan pagmaya kay ikaw ang masunod,” matod pa ni Orvy.

Gihatod ko niya sa pier sa Nasipit. Human sa laing panamilit mianam kalapad ang teritoryo sa kahaw-ang. Nagpas-an sa mabug-at nga kawili ang mga gutlo; mihimbay. Luwan sa MV Nasipit Princess padulong sa Cebu, napaod ang akong hunahuna sa kawalay tumong. Gitay-og sa kakulba ang akong kaunoran apan nahisangko ra gihapon sa kasagarang mahitabo ang taudtaod nga pagpakigbatok sa tanlag.

Misugat sa akong pag-abot ang kamasulob-on. Nanghubag ang mga mata ni Louise ug ni Mar

got.“Nganong dili ka man ma-contact, Riv?” sukot ni Louise, ang kamagulangang anak ni Geraldo.

“Dugay ra ming nagsigeg panawag nimo sa cellphone. Si Papa nagsali nag panugon.” Wala na siya motan-aw kanako. May sagol pangonsensiya ang panuni ni Louise.

“Pasayloa! Gi-off ko ang cellphone aron dili mabalaka sa posibleng madawat nga balita.” Nagkabunga-bunga ko sa pagtubag bisan gani ako wala makauyon sa akong rason-palusot.

Gisud-ong ko si Geraldo nga naghigda. Mihigos ang iyang lawas. Usa ka semana kapin lang akong nawala. Grabe na sa dihang nahibaw-an namo nga may colorectal cancer siya. Nanglugmaw ang mga luha sa iyang mga mata. Nalipay kaha siya o naglagot ba hinuon? Pagkawala koy igbalos!

“Si Lee… anus-a ba mouli tong imong bana?” sukot ni Louise kang Margot.

“Tua pa kuno siya sa Singapore, bag-o lang nag-email. Dili sab makontak. Ambot kon unsay problema sa iyang phone!” ni Margot pa.

“Gipalabi man sab to niya ang business trip, uy! Grabe sab niya, mora man siyag dili anak,” may kahimangod sa tono ni Louise.

Nagpaminaw lang ko sa ilang panagsulti samtang nagsud-ong kang Geraldo. Ang iyang mga anak parehong nagpuyo ning compound ug pareho usab niadto nga supak sa among relasyon. Si Margot lang nga umagad ni Geraldo ang nahimo kong suod niadtong higayona.

Biyudo si Geraldo, sapian ug inila. Wala ako magduhaduha sa pagpakig-ipon niya bisan supak sa kadaghanan ang nakab-ot kong hukom. Usa ka oportunidad ang iyang gugma, busa… salapi, gahom ug kalamposan sa edukasyon akong naangkon. Nakat-onan ko ang pagpakabuhi sa bakak nga kalibotan. Kon gusto kong makigkita kang Orvy, ipasangil ko dayon ang pag-uli sa Bohol ug mga out-of-town seminar.

Wala pa ako makapahulay sukad kaganiha apan dili ko katulgan kining gabhiona aron sa pagbantay niya. Makalolooy siyang sud-ongon, wala ko mahatag kaniya ang pagmahal nga iyang gipangandoy. “Ayaw ko pagbiya-i Geraldo, importante ka alang kanako.” Gihunghong ko kaniya ang buot kong ipadayag lakip ang pagpangayo og pasaylo. Mibuka ang mga matang hapo kaayong tan-awon; luhaan. Gikuptan ko ang nangamig niyang mga kamot. Sa pagkadugta sa akong kalag wala mahiapil sa hingpit ang akong kasingkasing kay makamao pa kining malooy. Silbihan ko siya, dili una ko motrabaho, dili ko siya pagabiyaan. Masakit ang magsud-ong niya sa maong kahimtang.

Sa iyang pagkatulog, gikuha ko ang cellphone. May mensahe nga gikan sa nagngalang Myra. Gibasa ko dayon."Walay gahom si bisan kinsa ug ang bisan unsang panghitabo sa pagbabag sa akong pagpadayon paghigugma kanimo. Luv u."

Gibalosan ko dayon ug naporma ang mensaheng: “Ayaw na kog paabota pa."

Gihiling ko ang akong pitaka. Gihabwa ang tinabas-tabas nga mga hulagway. Nasindolan sa akong mga kuyamoy ang singsing nga dugay ko nang gitago. Gikuha ko kini ug taudtaod nga gisud-ong. Usa ka naawop nga tinguha ang pagduaw ko sa nagpasul-ob kanako niining singsinga. Ang gamayng respeto maoy gahom misanta sa akong laraw paglabay ning butanga.”

Unya may miabot…

"Nganong karon ka lang Lee?” Mitugbaw ang tingog ni Louise sa sala. “Adtoa una si Papa sa lawak,” dugang niya.

Misulod si Lee sa kuwarto nga among nahimutangan. Mibarog si Margot nga iyang asawa nga diha sa akong kilid ug migakos niini. Mitan-aw lang kini kanako. Migawas ko sa lawak ug gidulong ang hardin sa gawas.

II
PULA na kaayo ang mga dahon sa ponsetya. Ang palibot mabulokon ug masadya sukwahi sa akong pamatyag. Gibasa ko pag-usab ang mensahe sa nagngalang Myra: "Huwaton ko ang imong pagbalik. Usa ka dili mahikalimtang regalo ang nagpaabot kanimo."

Giilisan ko ang ngalang Myra nga naka-saved sa akong cellphone ngadto sa ngalang Orvy. Giduol ko ang sundial nga gihimong centerpiece sa Victorian Style Garden. Ang anino sa gnomon nga mitugdon sa nawong sa sundial nagtug-an nga ala una pasado na. Sakto nang igikan, andam na ang mga bagahe ug nakapanamilit na ko nila nga mouli na sa Bohol. Nalubong na si Geraldo. Wala madugay ang iyang pagpakigbatok sa grabeng pag-antos sa sakit. Lahing kahaw-ang ang miokupar sa akong galamhan. Lahing kasakit... apan wala lamang kini sa akong naagian kaniadto. Kamubo ra diay sa kinabuhi... sa panahon.

Desidido ko nga molahos sa Dakbayan sa Butuan sukwahi sa akong pananghid. Wala man mahasubay sa saktong dalan ang akong hukom apan mao kiniy makalipay kanako. Walay laing importante sa tawo gawas sa kalipay. Si Orvy ang matang sa kalipay nga akong gipangita.

Misubay ang taxi sa Dalan Colon. Sa mga tawong nagpakilimos sa kadalanan, ordinaryong adlaw lang ang Disyembre 24. Malipayon kaha sila? Nganong hangtod karon may mga bata nga naglibod-suroy? Hain kaha ang ilang mga ginikanan? Produkto kaha sila sa naungkag nga kaminyoon? Wala kahay sambog sa pagpakaaron-ingnon ang matag pahiyom nga gipakita sa ubang tawo? Daghang mga pangutana ang nagbanos-banos pagsantop sa akong hunahuna.

 

111

WALA ko basoli ang nakab-ot nga hukom. Sa wala damha napadpad ko sa yutang wala ko niadto pangandoya. Gidawat ko ang imbitasyon ni Andreij, buotan ug ulitawo pa. Siya ang nangulo sa misyong medikal sa Nigeria. Sulagma nga nakaila ko siya sa akong pagsaksi sa Osun Osogbo, Biyernes kadto. Mopauli na sila sa Poland pagkasunod adlaw. Sa iyang pagpanamilit gipanghinaot ko nga sa dili madugay makaplagan niya ang babaye nga alang gayod niya.

Usa ka dili mahikalimtang regalo ang nadawat ko niadtong Paskoha-- ang pagkausab sa akong desisyon. Gisaulog ko kadtong paskoha uban sa akong pamilya sa Bohol. Pipila ka buwan gikan niadto nakaila ko ang mga tawong mitabang paggiya sa akong panaw ning kinabuhi. Nakabaton kog kaisog pagbutyag sa tinagong kasaypanan. Sa walay hunong nanuktok ko sa pultahan sa mga kasingkasing nga akong nabuhatan sa ingon. Mikuyog ko sa relihiyosong misyon sa Africa aron mas matugkad ko ang matuod nga kahulogan sa kinabuhi.

Human sa Nigeria sunod kong nataak mao ang Zambia. Malinawon ang lugar nga akong giestaran bisan gihikawan sa kabuhong. Naangkon ko ang kalipay diha sa paghalok sa yuta apan dili pa hingpit ang tanan. Dala ang cellphone ug pitaka, midis-og ko sa unahan ug miyaka sa kasagbotan. Gihiling ko ang pitaka ug gikuha sa sulod niini ang gitagoang singsing. Gisul-ob ko pagbalik ang wedding ring uban sa pagbanhaw sa akong gipanumpaan sa atubangan sa altar sa kaminyoon. Sa ubos malantaw ang Suba Zambezi. Ang tubig sa suba may kaugalingong dalan usab nga gisubay.

Nagsugod na pagpangalimyon ang mga gabhiong buwak. Ang kahumot sa gladiolus tristis mitandog sa akong kahuyang. Gisuwayan ko pagtawag si Louise.

"Hello?"

"Hello, Louise? Si Riva ni! Komosta na mo diha?” Nangurog ang akong kamot nga naghawid sa selpon.

"Dili gihapon malinawon. Kahibalo ka? Dili una ka patawagon ni Margot. Dili pa siya andam makig-estorya nimo pag-usab. Si Lee wala na mopatim-aw." Karon lang si Louise mitubag nako sa ingon ka kalmadong tono. Dili ko mabasa sa iyang sinultian ang tinuod niyang gibati apan gikalipay ko ang pagtubay niya nako sa dugay-dugay nga panagsulti.

Hinaot nga itugot na unta sa Diyos nga makaplagan sa kasingkasing ni Orvy ang dalan pabalik ni Margot ug sa ilang mga anak. Si Lee Orville Ginarez ang lalaking gitun-an sa akong dughan paghikalimot.

Gikabyonan sa kaluya ang akong kalawasan; gihasi sa mga pagmahay. Taudtaod pa seguro una ko makabalik sa Pilipinas apan sa akong pagbalik duawon ko na unya ang akong bana nga walo ka tuig nang nagbalik-balik sa bilanggoan. May dapit na usab siya sa akong kabalaka. Gikaguol ko pag-ayo nga nalinya siya karon sa death row.

Ang matuod nga kalipay mahimong makaplagan lamang sa mga tawong dili buta og kasingkasing ug kanila nga nakabaton og kalinaw sa hunahuna ug kalag. Ang tubig sa suba… pagkataas pa seguro sa kinahanglang biyaheon aron pagpangita sa dagat... pagkataas pa seguro. (KATAPOSAN) 

ANG USA KA ESKRIBA SA IYANG PANAHON

Ni ELAINE GRACE LAPE

SA halayong panahon sa yuta ni Mizraim…

“Ngano, Mahal nga Paraon?”

“Ikaw diay si Hanepa- ang labing batan-ong eskriba ning rehiyon. Gipatawag ko ikaw kay buot kong ipasuwat kanimo ang mga panghitabo nga wala pa mamantala.” Naglingkod ang paraon sa usa ka harianong silya tinungtong ang hubong mga tiil niini sa tungtonganan-sa-tiil nga bangkito.

“Usa kana ka dakong dungog alang nako Mahal nga Paraon… apan, buot ko lang hisayran kon nganong ako ang napili mo?” Usa ka timawa si Hanepa nga sagad makadawat lamang og pinobreng bugti diha sa pagpamuhat og mga dokumento o mga kontrata.

“Tungod kay nakita sa akong mga sinugo ang hataas nga ambisyon mga miluta sa imong nawong.” Mipahiyom ang paraon nga nagsuhid kaniya.

“Kon mao, unsay una kong buhaton?” Nagpabilin lamang siyang nagbarog atubang sa hari sa usa ka rehiyon sa Ehipto.

“Usa lamang ang buhaton mo batan-ong eskriba- ang pagtuis sa usa aka bahin sa kasaysayan sa Ehipto pabor kanako diha sa pagsulat sa tinumo-tumo kong Cronicas.”

“Ha?!” Kalit nga nahagbong ang panan-aw ni Hanepa sa sidsid sa puti niyang bisti padailos ngadto sa hubo niyang mga tiil ug mitapon ngadto sa nangombinsir nga dagway sa paraon pasaka ngadto sa dekorasyong bitin atubangan sa harianong purong-purong niini.

“Bisan unsay pangayoon mo nga bugti sa akong ipabuhat kanimo, ikahatag ko Hanepa. Hinumdomi nga ako usa ka paraon, giisip nga buhing diyos, anak ni Ra ug maoy bugtong tingog sa balaod. Walay dili ko mahimo!”

Mibiya si Hanepa nga wala misanong ni nagbilin og tubag. Buot niyang mobalibad dihadiha apan gisanta siya sa kaikog. Mibanos usab dayon sa iyang hunahuna ang bagang gabon sa pagduhaduha.

Pagka ugma, mibalik siya sa palasyo aron paghatod sa iyang desisyon. Gipasulod siya sa mga bantay ngadto sa lawak sa trono ug miduol sa hari sa Ehipto. “Gidawat ko ang maong gimbuhaton, Mahal nga Paraon… kana kon bugtian mo ako sa usa sa mga hinangad nga posisyon sa palasyo ug sa mga kamot sa usa sa mga maanyag nga babaye nga kanunayng ikauban sa imong asawa.

“Ihatag ko kanimo ang tanan mong gipangayo nga may kapin kon matapos mo na ang gisangon kong gimbuhaton ug tapos kini kasilyohi ug katan-ogi sa mga banga.”

Wala silay pinirmahang kontrata ug walay usa nga naghisgot mahitungod niini kay nasayod sila nga dili mahasubay sa katul-id ang ilang pagabuhaton ug maisip kini nga paglimbong sa mosunod nga mga henerasyon.

“Igasulat mo Hanepa nga ako lamang ang paraon nga mipabarog sa labing daghang piramid ug obelisko sa yuta ni Mizraim. Gipatuis ko ang dagan sa Suba Nilo alang sa benepisyo sa akong gingharian ug sa kaparotan sa akong mga kabatok. Ako ang may labing daghang mga hari nga nabuntog, mga palasyo nga nasunog ug mga gingharian nga nailog. Himoa nga ako ang labing gamhanang paraon sa Ehipto.”

“Dili ba unya kini magdulot og kalibog sa umaabot?” matahaong sukna ni Hanepa nga mihikap sa iyang inkhorn.

“Ipapulpog ug ipasunog ko unya ang unsa mang nahasulat nga wala ko hiuyoni, misukwahi ug mosumpaki sa akong ipahan-ay nimo. Kon makalusot ang unsa mang mga kalibog, ang maong gumonhap dili na ako. Ila na sa umaabot nga mga henerasyon ang pagtuon, pagtuki ug paglabad sa ulo. Sa gihapon akong ngalan ang magadako, Hanepa. Ha-ha-ha…”

Sa ngadtongadto nanginlabot sa trabaho ni Hanepa ang kahasol ug pagpangatol sa tanlag. Mipaugdang ug mipahawoy sa iyang kamot ang mga pagtulon-ang gisilsil sa iyang mga ginikanan niya ug ang kamatuorang usa siya ka salingsing sa kaliwatang may gamot sa pipila ka eskriba nga nagbilin og dalaygong mga tatak. Kalit siyang mibarog.”Dili ko na kini ipadayon pa paraon. Di, dili, dili na ug dili na gayod!” Gilukot ni Hanepa ang mga sinulatang papiro diha sa talad-sulatan. “Angay kini sa pagsunog!”

Gilunggob sa paraon ang linukot nga mga papiro. “Mao kini ang ebidensiya sa imong pagsuway og tuis sa kasaysayan sa Ehipto, Hanepa. Masuwat unta sa kasaysayan nga gitam-ok ka sa atob tungod niining dakong kasaypanan!” Misalta ang tingog sa paraon nga milanog sa lawak nga ilang nahimotangan. Dali niining giablihan ang pultahan. “Ikaw ang labing daotang eskriba sa kasaysayan!” dugang niining singgaak.

Abtik nga nanagdulong sa ilang nahimutangan ang pipila ka mga bantay sulod sa palasyo.

Gisabwan pag-ayo ni Hanepa ang ugang tinta sa iyang scribe kit sa talad. “Masuwat upod unta sa kasaysayan nga ikaw lamang ang paraon nga manghilam-os sa tinta sa kaulawan! Dali niyang gisaliyab sa nawong sa paraon ang maitom nga tinta.

Sa atob, nadawat na ni Hanepa ang silot kaniya sa paraon. Ug kon hanyagan siya niini og usa ka bag-ong kinabuhi o kon bakwion niini ang mando sa pagpapunggot sa iyang ulo alang sa pagpadayon sa maong hiwing gimbuhaton, nakahukom na siyang mas pilion niyang dawaton ang ikaduha ug mosunod pang mga hampak sa iyang kinabuhi nga ipahamtang sa usa ka hari sa Ehipto dugang sa nahauna- ang nagsingabot niyang kamatayon. (KATAPOSAN)

balak-2

Dihang wa na misaliko ang akong pag-ampo

Ni Elaine Grace Lape

Human sa laing pagbadbad sa mga gapos ug baat,

Tapos sa ikatulong tingkaon,

Giihap ko na sab habwa-balik sa taro sa biskwit-

Mga baraha ug ginisi-gising karton;

Mga basiyo sa pulbos ug losyon;

Mga tansan ug bato sa sungkaan;

Libreta ug mga isperma;

Mga upos sa sigarilyo, bayanan ug palito sa posporo;

Duha ka papel de bangko ug lima ka sensilyo;

Mga tipak sa ngipon ug lugas sa buhok sa selopin sulod sa walay pares nga medyas.

... Tres, kuwatro, singko ug sayes.

Pito ka gatos kapitoan ug unom-

Mga adlaw nga ako napala sa panan-aw sa Adlaw

Apan labaw pa niana ang mga takna sa akong pagpangaliya

Ug ang nangagayng mga luha-

Nga giisip kong mga lugas talamdan sa pagrosaryo matag karon ug unya.

Giipon ko na usab sa tinigom-

Usa ka buhok nga bag-o kong naibot-

Laing ihap dugtong sa gibag-on sa kadulom.

Gipakaingon ko bag nagdupa ako sa paraiso,

Dihang gihanyagan ako og usa ka amahanong pagsagop sa bag-ong hibalag, soltero ug haduol nga kaliwat.

Mitabon ang way sama nga kamapuangoron sa gamayon niyang nawong sa maong higayon

Apan luyo diay a maong panagway, mihuot ang usa ka dakong panuway

Ug gihimo niyang tanaman sa mga tunokon ug panyawan ang akong kalawasan... ang akong kinabuhi.

Nag-awit sa gihapon og mga salmo sa pagdayeg sa Ginoo king galamhan

Sukad pa sa adlaw sa akong pagkailo,

Sa ngadtongadto hipalgan ko

Nga ang matag paghilak maoy usa ka pagtungab sa kopa alang sa temporaryong kahumpay,

Ang pagluhod maoy usa ka pagpabarog sa halaran alang sa mas hugot kong pangalyupo

Ug ang pagpiyong maoy akong pagdagkot ug pagtutok sa lampara sa paglaom.

Nasingohan ko na sab ang kaisog

Sa pinalabi niyang agwa,

Tiniman-an sa napukaw kong kaligutgot

Ang alisbo sa maong pahumot,

Nahibalik ako sa panuigong trese

Dihang napunggak sa nagngangang yuta

Ang akong pagtamod niya.

Mihinol na usab sa gidlay kong buhok

Ang palad sa kasamok,

Sa ngadtongadto milambod sa akong ulo

Ang nagkasubsob niyang mga hapyod

Ug nahimo kining usa ka maugdang ng purong-lukong-

Namuwak og itom.

Gitimbang ko kini

Apn hipalgan ko lang ang nagkapaspas nga pagtay-og sa akong panghinimbang,

Milingiw ko nunot ang papasa sa hinurot kong kapungot

Ngadto sa tuo kong kamot.

Kalit nga milupad ang taas-og-kuko kong tudlo

Tumong sa usa ka bola sa iyang panan-aw.

Midugo ang sulod nako sa nagduwelong kakuba

Gilayon mihawid ako sa nabutaan kong panghinultol.

Kadali ko ra usab nga nalukat ang akong kahiamgo

Dihang kalit nga miuntol ang akong diwa sa salog nga semento.

Nakig-ambas sa pagtubod sa akong mga luha

Ang kapaspas sa akong pagpangaliya

Bisan pa man sa nagkahugot nga paggapos sa akong gininhawa,

Wa ko lugaki ang pagkupot ug pagtayhop sa tugot sa gipatugpo kong pangamuyo
Ug sa hilabihan nga kakalit,
Nabuhian ko ang halawom kaayo nga gininhawa
Dihadiha hikit-an ko ang pagkahagtos sa dakong rosaryohan sa akong panumdoman
Ug nadungog ko ang dinahunog sa mibaha nga mga lobitos ngadto sa ganghaan.
Nabukas ang gakot sa akong pahiyom
Dihang hibatyagan ko ang paggula sa balabag sa mga misteryo sa kasakit
agi sa di ko na matak-om pang baba
Sayod ang Labawng Kagahoman,
Buot ko lamang maangkon ang daghanang tikang sa usa ka bukas nga panaw
Busa, mibangon ako
Ug sa hinanali, gibiyaan ko ang usa ka tinagong lawak...
Oo, lakip ang nagbuy-od kong lawas.
Ug midagan ako sa subangan sa kagawasan!

balak

Ako ang putol nga balak

Ni Elaine Grace Lape

Nahukaw ako sa usa ka halayong tawag nga mikayaw sa kagabhion,

Mitakyap na usab sa akong galamhan ang nahablon nga mga garay sa pag-alindasay.

Sa usa ka tampi sa akong handurawan

Atua ang nagtingkawong linalang

Kansang mga kamot tinangkolan

Ug kansang usa ka tiil dili sinapinan,

Nagsaling-ay siya ug bag nga de lana,

Takulahaw mihangad sa pikas nga buwan.

Sa halayo atua ang usa ka kinulasang tulunggon

Nga nakaob sa parasan

Buot kong lugtason ang gapos sa panas-

Ako ang magtitiing nga nangaplag sa usa ka kopa.

Anus-a matapyan ang kitara?

Ako ang berso nga nangapkap og mga nota,

Ako ang undak nga nangandoy sa haom  nga sonata,

Ako ang putol nga balak...

Nanakayan sa kapunawan ang pikas nga Buwan,

Mibarog ko ug gidulong ang buhing tubig,

Hikaplagan ko pa unta sa laing mga mata

Ang buot kong makita sa sapa.

Hayan di ko masumada ang kagantongon ug kasangkaron

Sa usa  ka hulusayon,

Kaha katunga sa akong gipangita-

Usa ka nagngitongitong tanghaga.

Binilanggo pa sa botelya ang tipik sa akong mga katawa,

Magpabiling hubo ang usa ko ka tiil sa pagbaktas

Apan way puas ang tinguhang

Makasul-ob og bildong tsinelas ang pikas.

Ako ang putol nga balak,

Nangita sa tukmang kadugtongan.

Sinugbuanong Bisaya- Filipino- English

abaka- (Tag) abaka- (Eng) abaca; Manila hemp- Musa textilis Nee

abo- pulbos nga nahibilin sa sunog o pagsunog; agiw; kapanig-ingnan sa  butang nakawang o nawad-ag bili- (Tag) abo; titis- (Eng) ash- (Dutch) as

abokado- bungahoy nga kaamgid og porma sa peras- (Tag) abokado- (Eng) avocado; avocado pear; alligator pear- (Du) avocado- (Sp) aguacate- Persea americana

abogado- manlalaban- (Tag) abogado; manananggol- (Eng) lawyer; attorney- (Du) advocaat

abrigana- pagkaong pampagana ug angay  lang nga maunang idalit sa tingkaon o piging- (Tag) pampagana- (Eng) appetizer- (Du) aperitief

abstrakto- di-mahikap; walay pisikal nga paglungtad o hulma- (Tag) abstrakto; aliban; basal- (Eng) abstract

abunda- dagaya; buhong; naghingapin- (Tag) sagana; hitik; pasasa- (Eng) abundant; plentiful; prosperous- (Du) overvloed

agil- panghimungot; pangbarbas; labaha- (Tag) pang-ahit; labaha- (Eng) razor

agungal- pakaw- (Tag) busal- (Eng) corncob- (Du) maiskolf

albino- ang tawo nga may albinismo; ang hayop o tanom nga may sukwahing bulok sa kinaiyanhon niini- (Tag) albino; anak-araw; sarka- (Eng) albino- (Du) albino

albinismo- nasunod nga henetikanhong abnormalidad diin ang panit, buhok ug mga mata sa usa ka tawo nakulangan sa kinaiyanhong mga bulok kaha walay melanin- (Tag) albinismo- (Eng) albinism

Alemanya- yuta sa mga Aleman- (Tag) Alemanya- (Eng) Germany- (Du) Duitsland

alho- panglubok- (Tag) halo; pambayo- (Eng) pestle- (Du) stamper 

alimyon- kahumot; kaamyon; alisbo- (Tag) halimuyak; halimunmon; halimuymoy; bango; samyo- (Eng) fragrance; redolence; aroma- (Du) geur

alpabeto- pulong gikan sa alpa (alpha) ug beta- ang nag-unang duha ka titik sa alpabetong Griyego; abakada- (Tag) alpabeto; abakada- (Eng) alphabet- (Du) alfabet

alpombra- hapin sa salog- (Tag) alpombra- (Eng) carpet- (Du) tapijt

altar- kanhi dapit sunoganan sa ihalad ngadto sa Diyos; dapit sa sakripisyo; halaran; talad sa Diyos; alampoanan- (Tag) altar; dalanginan; dambana- (Eng) altar- (Du) altaar

andana- panalganan; salog o hut-ong sa salog; hunta-hunta- (Tag) palapag; lapag; sahig- (Eng) story; floor- (Du) verdieping

anghel- manulonda; ; mensahero sa Diyos; espirituhanong binuhat; sa Kasulatanhong panahon kini mipakita sa pipila diha sa panagway sa tawo nga may mga pako; sa Katolikanhong pagtuo nabahin ang mga anghel sa siyam ka koro: mga anghel, arkanghel, prinsipado, gahom, birtud, dominasiyon, trono, kerubin ug serapin- (Tag) anghel- (Eng) angel- (Dutch) engel

aninipot- (Tag) alitaptap- (Eng) firefly; lightning bug; glowworm- (Du) vuurvliegje; glimworm

anlalabaw- dalagangan; ikatulo o taliwalang tudlo sa kamot- (Tag) hinlalato- (Eng) middle finger

antropolohiya- (Tag) antropolohiya; palatanhan- (Eng) anthropology- (Du) antropologie

apan- pero; sa kasukwahi; depekto- (Tag) pero; ngunit; datapwa; depekto; kapintasan- (Eng) but; defect; flaw

asno- hayop nga kaamgid apan mas gamay kaysa kabayo; asna kon baye ug polyino kon nati- (Tag) asno; buriko; humento- (Eng) ass; donkey; burro; jackass- (Du) ezel

asupre- gituohan sa kanhiay o kasulatanhong panahon nga makahinlo sa kuwartong giisip nga nahugawan kay gibutangan og patayng lawas; sangkap sa paggamag sabon, posporo, pabuto, abuno ubp.- (Tag) asupre, malilang, sangyawa, sulpur- (Eng) sulfur; brimstone- (Du) sulphur

atabay- pinatuyo ug dakong lungag katimbaan o kakawsan og tubig; tabay- (Tag) balon- (Eng) well

baktin- masuso o gamay pa nga baboy- (Tag) biik; buwik; bulaw; kulig- (Eng) piglet; suckling; shoat- (Du) big

bakuna- ang tigpanalipod nga mga kagaw o sundalo sa lawas nga ikabalhin sa tawo sa artipisyal  nga paagi o pag-inyeksiyon- (Tag) bakuna- (Eng) vaccine; inoculant- (Du) vaccin 

bakya- pares nga sapin sa tiil nga gama sa kahoy- (Tag) bakya; suwekos- (Eng) wooden clogs; wooden shoes

bairan- batong panghait sa hinagibang pangputol; sam-iran- (Tag) batong patalasan; hasaan- (Eng) whetstone; hone- (Du) slijpsteen 

balanghoy- kamoteng kahoy- (Tag) kamoteng-kahoy- (Eng) cassava- Manihot esculenta

balitaw- gikan sa mga pulong balse ug tawo o sayaw sa katawhan- (Tag) balitaw- (Eng) a kind of folk dance

bantawan- entablado; tablado- (Tag) tanghalan; entablado- (Eng) stage- (Du) stage

baslayan- sudlanan sa mga udyong- (Tag) lalagyan ng mga palaso- (Eng) quiver- (Du) pijlkoker

bayente- kawhaan- (Tag) dalawampu- (Eng) twenty- (Du) twintig 

bentana- tamboanan- (Tag) bintana; durungawan- (Eng) window- (Du) raam

bitok- ulod sa tinai- (Tag) bulating parasito; ulyabid; ulay; tiwa- (Eng) intestinal worm; helminth; endoparasite; trichuris; tapeworm; hookworm; ascaris- (Du) lintworm

Biyernes- ikaunom nga adlaw sa semana; gihingalan-pahinungod sa planetang Benus; Adlawng Igpapahulay sa mga Muslim- (Tag) Biyernes- (Eng) Friday- (Du) Vrijdag- (Sp) Viernes

biyuda- balo nga babaye- (Tag) biyuda; balo o baong babae- (Eng) widow- (Du) weduwe

biyudo- balo nga lalaki- (Tag) biyudo; balo o baong lalaki- (Eng) widower- (Du) weduwnaar

bugay- dote- (Tag) bigay-kaya; dote; ubad; pasalap- (Eng) dowry- (Du) bruidsschat

bugsay- gaod; gayong- (Tag) gaod; sagwan- (Eng) paddle; oar- (Du) roeiriem

bulkan- bungtod nga may baba ug posibleng mobuto agad sa matang niini; pulong hayan nagagikan sa Vulcano- ang bungtod nga gituohang salsalanan ni Vulcan, ang diyos sa  kalayo ug mga panday sa puthaw sa mga Romano kaniadto- (Tag) bulkan- (Eng) volcano- (Du) vulkaan

busog- hinagibang busogon ug paris sa udyong; nakabatyag og kapuno sa tiyan o kargado sa kinaon ang tinai- (Tag) busog- (Eng) bow; full- (Du) boog

buwahan- lansones- (Tag) lansones- (Eng) lanzones (the queen of Philippine fruits)- Lansium domesticum

buwitre- dakong laanggam nga mokaon og nangadugtang unod o patayng mga lawas sa hayop ug tawo; kapanig-ingnan sa tawong tig-arkila og  ikauban aron pagtagbaw sa kahangol sa unod- (Tag) buwitre- (Eng) vulture- (Du) gier

kabaw- hayop nga larawan sa kakugi ug paningkamot- (Tag) kalabaw; damulag; anuwang; kalakian(lalaki at pang-araro); bulo- (Eng) carabao; water buffalo- Bubalus bubalis carabanesis

kahayag- gihatag sa natural o artipisyal nga  dan-ag- (Tag) liwanag- (Eng) light

kamunggay- (Tag) malunggay- (Eng) horseradish tree; ben oil tree- Moringa oleifera 

kangitngit- ang modangat kon halayo o walay dan-ag kaha nasalipdan ang tinubdan niini; kangiob; kadulom- (Tag) karimlan; kadiliman- (Eng) darkness; murkiness- (Du) het donker

kasilyas- pansayan- (Tag) kasilyas; palikuran; kubeta- (Eng) toilet- (Du) toilet

kolehiyo- (Tag) kolehiyo; dalubhasaan- (Eng) college- (Du) college

koneho- (Tag) kuneho- (Eng) rabbit; coney; rock badger- (Du) konijn

kordero- nating karnero- (Tag) kordero- (Eng) lamb; lambkin; cosset- (Du) lam

danggas- kainit sa lawas nga labaw og diyutay sa normal nga temperatura niini- (Tag) sinat- (Eng) slight fever

diyosa- babayeng katumbas sa diyos- (Tag) diyosa- (Eng) goddess- (Du) godin

Domingo- unang adlaw sa semana; Adlawng Igpapahulay sa kadaghanang Kristohanon isip pagpahamug-at sa samang adlaw nga pagkabanhaw ni Jesus- (Tag) Linggo- (Eng) Sunday- (Du) Zondag- (Sp) Domingo

ebano- kahoy kansang gawas nga bahin mahumok ug maputi apan ang sulod niini magahi o malig-on ug lugong tabunon ngadto sa itom; kahoyng pangkulit; maitom- (Tag) ebano; maitim- (Eng) ebony; ebon- (Du) ebbenhout

elepante- dakong mananap nga may trompa ug mga tangong  garing o hilaw nga garing; hayop gibansay sa mabug-at nga pagpangarga, gigamit sa mga parada ug sirko ug kaniadto gipahimuslan sa panggubatan- (Tag) elepante; gadya- (Eng) elephant; pachyderm- (Du) olifant- (Sp) el elepante 

esposa- asawa; kapikas sa bana; ginang- (Tag) asawang babae; may-bahay; ginang- (Eng) wife; spouse- (Du) echtgenote

esposo- bana; kapikas sa asawa- (Tag) asawang lalaki; bana- (Eng) husband; spouse- (Du) echtgenoot

gapasan- udyong- (Tag) palaso; tunod- (Eng) arrow; shaft- (Du) pijl

garing- puti og magahing substansiyang naporma ug nagagikan sa tango sa elepante; gam-onog bola sa bilyar, tekla sa piyano ubp; ikanapulog upat nga kasumaran sa kaminyoon; maputi o dalagon nga kaputi- (Tag) garing; marpil- (Eng) ivory- (Du) ivoor

gihay- kabahin sa buwak nga makadanig mga insekto ug panan-aw sa tawo(Tag) talutot; petalo-  Eng) petal- (Du) bloemblad

hilanat- pagsaka sa temperatura sa lawas timaan sa nakasulod nga kagaw o balatian- (Tag) lagnat- (Eng) fever- (Du) koorts

hilo- (Tag) lason- (Eng) poison- (Du) vergif

hubag- impeksiyon dala sa kagaw nga mosangpot sa pagpamula ug gahi ngadto sa humok nga pag-ugdo sa panit- (Tag) pigsa- (Eng) boil; furuncle- (Du) zweer; steenpuist

Huwebes- ikalimang adlaw sa semana; gihingalan-pahinungod sa planetang Hupiter- (Tag) Huwebes- (Eng) Thursday- (Du) Donderdag- (Sp) Jueves

importante- hinungdanon; bililhon- (Tag) importante; mahalaga; pangunahin- (Eng) important- (Du) belangrijk

iring- mananap nga mungiyaw- (Tag) pusa; kuting (pusang-munti)- (Eng) cat; mouser; kitten; grimalkin; tom- (Du) kat

lamas- panakot- (Tag) rekado; pansahog at panlasa sa lulutuing ulam- (Eng) spice- vleugje

lamesa- talad- (Tag) mesa; hapag; dulang; latok- (Eng) table- (Du) tafel- (Sp) mesa

laragway- larawang dagway; hulagway- (Tag) larawan- (Eng) portrait- (Du) portret

ligwan- (Tag) laywan- (Eng) Asiatic honeybee- Apis cerana

Lunes- ikaduhang adlaw sa semana; pulong-pahinungod sa Buwan o kang Luna ang Romanhong diyosa sa Buwan- (Tag) Lunes- (Eng) Monday- (Du) Maandag- (Sp) Lunes

lunhaw- berde- (Tag) luntian; berde- (Eng) green- (Du) groen

lusa- itlog sa kuto- (Tag) lisa- (Eng) nit- (Du) luizenei

lusong- lubkanan- (Tag) almires; dikdikan- (Eng) mortar

makinilya- (Tag) makinilya- (Eng) typewriting machine; typewriter- (Du) schrijfmachine

Martes- ikatulong adlaw sa semana; gihingalan-pahinungod sa planetang Mars- (Tag) Martes- (Eng) Tuesday- (Du) Dinsdag- (Sp) Martes

masukihon- masupilon; masupakon; masuklanon; masukolon; gahig ulo- (Tag) mapanghimagsik; sutil- (Eng) rebellious; disobedient; perverse; stiff-necked- (Du) hardnekkig; ongehoorzam

mira- usa ka tanom kansang migahing mga tagok gigamit sa insenso ug ubang pahumot; usa sa mga gasa sa tulo ka mago sa batang si Jesus- (Tag) mira- (Eng) myrrh- (Du) mirre

Miyerkoles- ikaupat nga adlaw sa semana; gihingalan pahinungod sa planetang Merkuryo- (Tag) Miyerkules- (Eng) Wednesday- (Du) Woensdag- (Sp) Miercoles

muta- (Tag) muta- (Eng) rheum; gound; sleepydust

mutya- perlas- (Tag) mutya; perlas- (Eng) pearl-  (Sanskrit) mutya 

ngano- pulong-pangutana sa hinungdan- (Tag) bakit; bakin at- (Eng) why- (Du) waarom- (Sp) por que

nobela- sugilambong- (Tag) nobela; kathambuhay- (Eng) novel- (Du) roman

nobena- siyam ka adlaw nga pag-ampo pahinungod ug pangalyupo kang Jesus ug sagad kang Maria ug sa mga santos- (Tag) nobena- (Eng) novena- (Du) noveen

obra maestra- labing maayong obra- (Tag) obra maestra; gurong-akda- (Eng) masterpiece; masterwork; magnum opus; chef-d'oeuvre- (Du) meesterwerk 

osa- lagsaw- (Tag) usa; binaw; salindayaw(lalaki); libay(babae)- (Eng) deer; fawn; reindeer; stag; buck; doe; roe; hind- (Du) hert

paboreyal- (Tag) paboreal- (Eng) peacock; peafowl; peahen- (Du) pauw

paglaom- ang positibong pagdahom sa maayong dangatan sa mga pangandoy ug gusto- (Tag) pag-asa- (Eng) hope- (Du) hoop

palahubog- kanunayng magpalabig inom og bino- (Tag) lasenggo; boratsero- (Eng) drunkard- (Du) dronkaard

pana- tribuhanong hinagiban; busog ug udyong- (Tag) pana- (Eng) bow and arrow- (Du) boog en pijl

panday- (Tag) karpintero; anluwagi; alwagi- (Eng) carpenter- (Du) timmerman

pansat- kaamgid sa pasayan- (Tag) pansat- (Eng) prawn- (Du) steurgarnaal

papel- masulatan o sulatanang unang gipaila sa mga Ehiptohanon sa kalibotan ug ilang namugna gikan sa tanom nga ginganlag papiro; unang anibersaryo sa kaminyoon; responsibilidad o karakter nga giabaga o gihatagag kinabuhi sa usa ka tawo- (Tag) papel- (Eng) paper; role- (Du) papier; rol
pasongan- pakan-anan sa hayop; pasawanan- (Tag) sabsaban; labangan; habhaban- (Eng) manger; crib; trough- (Du) kribbe

payag- lagkaw- (Tag) kubo; dampa- (Eng) hut- (Du) hut

perlas- mutya; bililhong butang diha sa takubo nga matunaw kon ihumol og suka; ikakatloan nga kasumaran sa kaminyoon- (Tag) perlas; mutya- (Eng) pearl- (Du) parel

Pilipino- lumulupyo sa Pilipinas- (Tag) Pilipino- (Eng) Filipino- (Du) Filippijn

pirata- ang nagpasanay-hulad sa mga obra kansang katungod sa pagpagawas gipanag-iya sa uban; tulisan sa dagat- (Tag) pirata; lintawanin; tulisang-dagat- (Eng) pirate; buccaneer- (Du) zeerover; boekanier

plasa- hawan-lungsod- (Tag) plasa; liwasan; liwasang-bayan- (Eng) plaza- (Du) plein 

punda- putos o hapin sa unlan; (Tag) punda- (Eng) pillowcase; pillowslip- (Du) kussensloop

rektanggulo- siradong pigura nga may upat ka 90 degrees nga anggulo ug kiliran diin duha sa nanagbuyon ug samag sukod nga mga linya mas taas o mubo kaysa laing duha nga nanagbuyon ug kaluhag sukod   usabnga linya- (Tag) parihaba; paritadlong- (Eng)  rectangle- (Du) rechthoek

rinyon- usa sa paris nga organong mosaan sa dugo ug makamugnag ihi; bato; amimislon- (Tag) bato- (Eng) kidney- (Du) nier

Sabado- ikapitong adlaw sa semana; gihingalan-pahinungod sa planetang Saturno; Adlawng Igpapahulay sa mga Judio ug usab sa mga Sabadista- (Tag) Sabado- (Eng) Saturday- (Du) Zaterdag- (Sp) Sabado 

salbabida- molutaw o kinargahan sa hangin nga kaabyan sa tubig- (Tag) salbabida; timbulan- (Eng) life buoy; ring buoy- (Du) reddingsboei

salmo- berso o awit sa pagpangalyupo, pagpasalamat ug pagdayeg sa Diyos- (Tag) salmo; dalitsamba- (Eng) psalm- (Du) psalm

sandugo- pag-inom sa bino nga may mga patak sa dugo sa nanaghimog kasabotan; seremonyas sa paghiusa sa dugo timaan panaghigalaay, panagsangga ug pagkamatinud-anon sa gikauyonan- (Tag) sandugo; sandugoan- (Eng) blood compact- (Sp) pacto de sangre

sapiro- bililhong bato nga sagad asul; matang sa bulok; ika-45 nga kasumaran sa kaminyoon- (Tag) sapiro- (Eng) sapphire- (Du) saffier

serapin- manulonda nga nahisakop sa koro nga labing haduol sa Dios ug nagdilaab sa kalayo sa gugma- si Lucifer gituohang usa ka serapin kaniadto; anghel nga may tulo ka paresang pako- (Tag) serapin- (Eng) seraph- (Du) seraf

silaw- raya sa kahayag gikan sa Adlaw o ubang dan-ag; bidlisiw- (Tag) sinag; silahis- (Eng)  ray; beam

siragana- ang matam-is nga pagkaong angay idalit talitapos ang tingkaon o piging- (Tag) panghimagas; minatamis- (Eng) dessert- (Dutch) dessert

sitsaron- (Tag) sitsaron- (Eng) fried pork rind; cracklings 

sud-an- ipares sa kan-on; ikasuwa- (Tag) ulam- (Eng) viand

suliyaw- singgit; siyagit; hugyaw- (Tag) sigaw; hiyaw; palahaw; bulyaw- (Eng) shout; outcry- (Du) schreeuw

sungay- timaan sa kagahom ug kaharianon sa kanhiayng panahon; sangkap sa tradisyonal nga mga tambal nga gipanghimo sa ubang Asyanong herbalista; gam-onong puan sa pinuti ubp.- (Tag) sungay- (Eng) horn- (Dutch) hoorn

takgos- bugkos; higot; gapos; baat- (Tag) tungkos; bigkis; bungkos; tali- (Eng) tie; string- (Du) touw

talaadlawan- talaan sa personal nga panghitabo o alinghuna sa usa ka tawo matag adlaw- (Tag) talaarawan- (Eng) diary; daybook- (Du) dagboek 

tampihak- dungandungan- (Tag) pilipisan- (Eng) temple

tanlag- konsensiya- (Tag) budhi; konsiyensiya- (Eng) conscience- (Du) geweten

tapolan- taspokan- (Tag) tamad; batugan; alisagsag- (Eng) lazy; indolent; slothful; supine- (n) idler; loafer- (Dutch) lui

tigpanukiduki- maampingong nagkaplag, nagsusi ug nagtuon alang sa katukmaan ug kahingpitan sa kamatuorang buot hibaloan; tigdukiduki- (Tag) mananaliksik; tagasaliksik- (Eng) researcher- (Dutch)
onderzooeker

tigre- may balhibong budlis-budlis buwaw ug itom, kining dako ug manunukob nga hayop maoy kabanay sa iring nga maantigong molangoy, mas aktibo sa kagabhion ug mahimong molungtad sa 20 ka tuig- (Tag) tigre- (Eng) tiger; tigress- (Du) tijger; tijgerin

ting-init- panahong labing init human sa tingsalingsing ug sa wala pa ang tinglarag; berano- (Tag) tag-init; tag-araw- (Eng) summer- (Du) zomer- (Sp) el verano

tinglarag- panahon sa pagpanglarag sa kadaahonan human sa ting-init ug sa wala pa ang tingtugnaw; tinglaya- (Tag) taglagas- (Eng) autumn; fall- (Du) herfst 

tingsalingsing- panahon human sa tingtugnaw ug sa wala pa ang ting-init; tingpamulak- (Tag) tagsibol- (Eng) spring; springtime- (Du) voorjaar- (Sp) la primavera

tingtugnaw- panahong labing mabugnaw human sa tinglarag ug sa wala pa ang tingsalingsing; tingyelo; tingniyebe- (Tag) tagginaw; taglamig- (Eng) winter- (Du) winter- (Sp) el invierno 

tinta- likidong de-kolor nga itubil o ipares sa kagamitang pangsipra o pangsuwat; unang namugna
 sa mga Ehiptohanon gikan sa anuos, tubig ug duga sa mga utanon- (Tag) tinta- (Eng) ink- (Du) inkt

tisa- usa ka bungahoy; pangdrowing o pangsuwat sa pisara; blokeng binuwad o pinagba- (Tag) tisa; yeso; ladrilyo; laryo- (Eng) yellow sapote; egg fruit; canistel; chalk; brick- Pouteria campechiana

tudling- linyang inagian sa daro; linya- (Tag) tudling; pitak; hanay- (Eng) furrow; column- (Du) voor

udto- kabahin sa adlaw nga natung-an sa buntag ug hapon; kaudtohon- (Tag) tanghali; tanghaling-tapat- (Eng) noon; noontime; noontide; noonday; midday- (Du) middag 

ulin- lubot sa sakayan o barko- (Tag) popa ng bapor- (Eng) stern

unlan- hunol nga pangbangil sa ulo; alugnan- (Tag) unan- (Eng) pillow- (Dutch) hoofdkussen

upaw- way buhok- (Tag) kalbo; panot; kutyog- (Eng) bald; hairless- (Du) kaal

utot- (Tag) utot- (Eng) flatus

walog- patag nga luna nataliwad-an sa duha ka bungtod o laing tag-as nga mga porma sa yuta; wawog; dal-og; lugot; lubo- (Tag) lambak- (Eng) valley; vale; dale; ravine; glen- (Dutch) dal; ravijn

yodo- gikan sa sagbot o pagkaong dagat, gulaman, tangkong, dahon sa gabi, ahos, iodized nga asin ubp; makatabang malikayan ang pagtungha sa bugon sa tutunlan- (Tag) yodo; yodin- (Eng) iodine- (Dutch) jodium

Mga sugilanon- 1

 Ang yano o komplikadong kahimtang 
Ni Elaine Grace Lape

(“It is a mistake to let life become complicated. Life is very simple and only by thinking of it in simple terms can it be mastered.”- William Feather)

P wes… kun nakaila ka gayod pag-ayo sa imong pagkatawo, unsa ang labing sayon ug ang labing lisod nga ikapangutana mo sa imong kaugalingon Simplicio? Maoy naulahi sa daghang pangutana nga gibato ni Papa ngadto kang Noy Pisyo, ang usa sa mga buot mangamoral ni Ate Purpura- ang bugtong kong igsoon nga maguwang nako’g lima ka tuig.


Lisod na daan ang initial interview sa tanang way nahot nga buot mamisita ni Ate ug mao usay buhaton ni Papa matod niini kon may mamisita na unya nako sa umaabot.


“Di lang ko buot nga magpatuyang og panguyab kaha magminyo ang mga bata sa umaabot ngadto sa mga lalaking way ikapanghambog sa ilang kaugalingon gawas sa ilang pagkatinuli lang.” Maoy nadunggan ko niadto kang Papa ngadto kang Mama sa ilang panag-estorya dihang bag-o pa kong namukol.


“Ayaw ninyo ilisi’g bagol ang bulawang plato nga among gipakan-an ninyo.” Hugot ang pagpasidaan ni Papa namo ni Ate bahin sa lalaki ug kahimtang nga among pilion.


Sa akong panahom si Papa ang labing estrikto ug maalam nga amahan ug molupyo dinhi sa Barangay Labirinto.


Miuliot ang panan-aw ni Noy Pisyo sa mikang-a og gamay nga palid sa pultahan sa Bibliotheca 1 nga ambihas sa iyang nahimutangan ug maoy akong gipahipian. Wa siya kasagang sa mga pangutana ni Papa. Dihang nananghid na siyang mouli, gisundan ko dayon siya sa gawas. Gitudlo ug gipasuong ko si Noy Pisyo sa baba sa Liponganang Agianan nga maoy gipagamit ko niyang exit way para makagawas sa among teritoryo.


Ang Liponganang Agianan usa ka bitin nga agianan. Hataas, liko-liko ug hagip-ot kaayo ang mga dalan nga gipiit sa usa ka matang lamang sa milabong nga mga tanom. Human sa di mokubos sa napulo ka mga lakang nga pag-abante, aduna kanunay duha ka dalan nga kapilian. Kon masipyat siya’g pili basig malangan siya, mohilak, malibog, manawag kaha makuyapan. Daghan na ang nabiktima niini ug usa ni sa gipanghambog kong obra nga mikaon og lima ka tuig sa pagmugna.


Apan nahimong labad sa akong ulo ang paghunahuna kun nganong dali lang nakagula ug nawala ang mubo’g ilong ug grado nga si Noy Pisyo sa maong naglambod nga dalan nga mikamang sa tunga sa ektarya namong nataran. Kon nasayran na niya ang sekreto niini, kamatuorang wa ko kahimut-i.


“May hiyas akong nagustohan kang Pisyo, Inday Pula. Dugay ko nang hikit-an niya isip silingan nga ang kayano usahay maisip nga usa ka gasa. Di niya problemahon ang usa ka suliran nga wala pa moabot ug ang tanang pagsuway sa iyang kinabuhi iyang gibuak-buak ug gisolusyonan diha sa simpleng paagi nga masarangan sa iyang kahimtang, kusog ug panghunahuna. Di ba, ang mga sentence nga di ma-simplify ilabina ang sa Matematika… libog ug gubot pa sa lukot paminawon ug tan-awon? Sa pagkaguba sa atong kalikopan basin modangop ta’g balik sa yanong pagpuyo.” Tug-an ni Ate nako sa dayon na niining larga sa dakbayan aron sa pagpadayon sa pagtungha niini sa kolehiyo.


“So… nakagusto ka na ni Noy Pisyo, Ate? Eeehaaw! Kon magkauyab mo, gubot pa’s lukot nga gipalaman sa dukot diha sa supot sa bulsa sa sapot ni Kulot nga giilogan sa mga mangunguot! Bisag kinsang datoa mao lamay pilia, Ate.”


Human sa duha ka eklipse, mikagiw si Ate kuyog sa datu kaayong lalaki apan minyo ug may mga anak. Wa na ko’y balita niini apan gipanaghap kong dili malinawon ang ilang panagluon.


Mas init pa gayod og ulo si Papa karon gamay lang hinungdan mobuto. Sa sige’g hinuktok sa mga problema lakip ang mga dili problema, giproblema niini. May mga higayong hisakpan ko kining mokatawa nga mag-inusara.


Labad na usab kaayo ang akong ulo kay gisugdan ko na ang plano sa pag-usab sa Liponganang Agianan ug labaw sa tanan kay nakasaad ako sa akong mga ginikanan ug kaparyentihan nga molupad ako og taas kaayo sa talent portion sa nagsingabot nga Miss Labirinto. “Huuu!”
Wala pa magminyo si Noy Pisyo. Makadaghan hilantawan ug hiagian ko siyang daw naminaw sa saluma sa kalinaw sa banika samtang nag-ugmad sa yuta. Ang iyang panagway walay mga lama sa pagmahay. Ang iyang mga mata way sambol nga mga kaguol ug kahasol. Ang iyang kinabuhi di man maluho apan kontento; di makuti… simple. (Kataposan)

Ang duwende nga wala mapilde

NI ELAINE GRACE LAPE

Langub, Asturias, Cebu

“Yehey! Yehey! Yohooo, si Ee wa na sab mapilde!” hugyaw sa mga tinun-an dihang wa dayon sila makabantay sa akong paghitangka sa Lawak-sung-onon 8 sa Bansay-Bonsay.


Ang Bansay-Bonsay maoy dapit sa daghang inuling mga mutya sa mga tinugyanan niini nga tigulang na o himalatyon. Bukas kini alang sa kabos nga mga duwendeng nangandoy mamahimong eksperto sa daghang natad o duweksperto. Dinhi hisaksihan ang hilabihan kangilngig nga panagbansay ug panagtigi nga posibleng mokalas sa kinabuhi sa mga tinun-an ug mobingkas sa pundohanan sa ilang kalig-on. Matag upat ka duwendehanong tuig ihinabo dinhi ang panagtakos sa abilidad ug nakat-onan sa mga tinun-an. Usa lamang ang mobarog nga mananaog ug kini makadawat og sertipiko isip duweksperto ug usa ka bulawang takgos sa bat-ang nga may mutya. Ang maong kadaogan maghatag sa usa og taas nga prayoridad o kuwalipikasyon nga molingkod sa hinangad nga posisyon sa ilang dapit uban sa mga hamili. Ang mga nangapilde mamahimong mogawas sa ganghaan sa kapildehan kaha magpabilin alang sa pagpangandam sa mosunod nga panagtakos ug alang sa laing kahigayonan sa pagdaog samtang wala pa bakwia sa ilang tribu o gingharian ang pinansiyal nga suporta kanila.


Ikaduhang tuig ko pa dinhi. Kalim-an ug tulo ang mga tinun-an ko sa suhetong HIKAP (Hinagiban, Imbensiyon, Kalasag, Abogar ug Plano). Daghan kanila ang ilawom sa akong pagtudlo sa miaging tuig sa gisugyot kong ipatangtang ug nawagtang gayod nga suhetong LLTTSSTTHH (Luto-Luto, Tigmo-Tigmo, Sundog-Sundog, Tambag-Tambag ug Hilot-Hilot). Onse kanila ang mga nobatos ug kap-atan ug duha ang mibalik na pagbansay apan may usa nga labing nakapahagit nako.


“Ako si Elflebestresme o Ee- nagrepresentar sa gingharian Dak-it. Sa pangedarong 36, upat ka panagtakos na ang akong naapilan dinhi. Wala pa gayod ako makadaog ug wala usab mapilde kay—“


Nakadungog na ako bahin kang Ee sa ubang magbabansay. Siya kanunay ang kataposang ikasangka sa bugtong modaog, ugaling siya usa ka duwendeng di moangkon sa iyang kapildehan. “Kon wala ka modaog Ee, ikaw napilde! Ang Bansay-Bonsay way kukataha nga mag-isip ug magsangpit kanimong pildero. Kana ang kamatuorang angay mong dawaton sa tumang pagpaubos.” Giputol ko ang iyang pagpaila-hingasoy.


Nagpadala ako og usa ka sulat-suhestisyon kang Presiduwende Dahona- ang labawng duwende ning institusyon. Managsama kaming mga salingsing sa kaliwatan nga nasaglan og usa ka tawende- duwendeng may dugong tawhanon o di- ingon namo ug maoy tagtukod ning institusyon.


Usa ka higayon diha sa pag-ensayo dihang si Ee na ang mibusog sa pana ngadto sa buot kong ipatumong paamihan, kalit nga natuis ang direksiyon sa gibuhian niyang udyong ug milupad pakasadpan gula sa Bansay-Bonsay dihang maayong pagkaigo sa gipalupad kong bangkaw gikan sa akong nahimutangan sa subangan. Giduol ko dayon si Ee, “Isip magbabansay yano kong matuis ang kapalaran ni bisan kinsang tinun-an dinhi. Unta, angkonon mo sa tanan dinhi EE nga ikaw makadaghan na napilde.”


Nagkadusingot nga miduko si Ee una namulong sa hinay ug mubong tono atubang nako- mga pulong nga inanayng misuhop sa akong kaisipan.


Sa ngadtongadto nausab ang akong pagtan-aw kang Ee, kay lahi siya sa akong pagtuo ug gidahom. Dili siya mapagawalon. Nabatyagan ko ang iyang pagtamod bisan maguwang kaayo siya nako ug bisan pa sa tanang kapig-otan sa akong mg sistema. Wala akoy nakit-ang sama kamalaomon, responsable ug determinado niining lalakiha. Usa ako sa daghang nagtuo nga siya na ang mosunod nga mananaog. Wala kaayo akoy hisayran sa iyang kinabuhi sa gawas, di ko batasan ang manukit-sukit o motandog sa unsa mang katukbilan aduna ang iyang kinabuhi. Igo na ang hisayran kong gikan siya sa kabos nga banay ug may panlimbasog nga mohaw-as sa maong kahimtang.


Dihang nagsingabot na ang sunod nga panagtakos, nagpaluyo lang ako sa daghang tinun-an ug magbabansay nga mipagikan kang Ee gula sa ganghaan sa kapildehan. Naligsan siya sa nakapahingalit ug bag-ong gipaandar nga balaod- ang akong gisulat-sugyot kang Presiduwende Dahona niadti nga giuyonan usab sa kadagkoan: ang usa ka tinun-an nga molapas sa 16 ka tuig sa Bansay-Bonsay angay nang pagawason tungod sa tulo ka pahinang rason.


Nag-atubang si Ee namo nga mapahiyomon samtang inanayng migawas paatras nga nagbaguod sa iyang mga bag. Padayon pa gihapon siyang mipuyo sa Bansay-Bonsay dinhi sa akong handurawan isip usa ka duwende nga wala mapilde ug uban sa di ko malimtan niyang pulong- tubag nako niadto: ‘Gining Gumela, napilde lang ang usa ka duwende o linalang alang nako dihang siya mihunong pagsalig sa iyang kaugalingon.’ (Kataposan)

Tabangi ang mga sagbot pagkaplag sa ilang pulos

Ni Elaine Grace Lape

Hell… hello? Kinsa kini palihog?” “Kaniadto, ako ang babaye nga nadangdang sa daghang maayo ug daotan niining kalibotana. “Elena?” “Karon, ako ang babaye nga naglisod pag-ila kun unsa ang sakto ug sayop niining kinabuhia. Oo… ako kini, Pastor Latore.”


Maayo ako’g pangutok matod nila apan sa impluwensiya sa barkada niadto nahimo akong himalta sa klase ug misubay sa hiwing dalan. Dako ako’g kabahin sa kalbaryo sa akong inahan sa buhi pa kini. Sa pagbulig sa usa ka relihiyosong pundok nga nagpakabana kanako, nahilot ra usab ang natuis kong mga lakang ug nahimo akong usa ka magsasangyaw sa pulong sa Diyos. Human mamatay ang akong inahan milayas usab ako sa amoa kay kanunay kaming di magkasinabot sa akong amahan apan wa madugay namatay usab kini. Nakatrabaho ako sa usa ka night club ug didto nahimamat ko usab ang usa ka lalaking mipaundang nako sa maong trabaho ug mipatapos nako sa sekondarya. Igo ra usab akong nahuman sa unang semister sa kolehiyo dihang nagkabuwag mi og ang akong trato. Gikan sa Iligan mitapon ko dinhi sa Sugbo aron pagpangita og trabaho. Sa ginikanan sa akong inahan ako mag-estar. Ang kulyada sa akong kinabuhi mawala ug mobalik. Ako sa makapila napukan ug makabawi hangtod nga may mga higayong ang lig-ong kalibog maoy motulay sa sayop ug angay.


“Tutoki’g balik ang pangandoy mo kaniadto nga makatapos sa pagtuon Elena. Tabangan ko ikaw. Unsa ba ang kurso nga gusto mo sa kolehiyo? Unsa ba ang mga butang nga nakapainteres nimo karon?”


“Kanang mga sagbot. Oo, mga sagbot! Unsa ba ang sagbot alang nimo ning higayona, Pastor Latore?”


“Maoy tawag sa mga butang nga nakahatag og kasamok o negatibong epekto sa uban ug angay lang sa pagsibsib, pagtunob-tunob, pag-ibot ug pagtambog sa daob… mao usab ing metapora sa usa ka tawong napakyas pagkaplag ug pagpakita sa iyang pulos niining kalibotana.”


“Anhaon ko ikaw karon, Pastor.”


“Magkita ra ta pag-usab Elena.”


Milayas si Manoy Antonio kaniadto human sa makadaghang higayon nga pagkulata ni Tatay niini. Wala na miy balita kaniya ug wala usab siya pangitaa ni Tatay kay dili man siya matuod nga anak sa akong amahan. Managsuon kami sa inahan. Nakita ko lang siya’g usab dinhi na sa Sugbo sa sidsiran sa dakbayan duol sa luna nga niadtong higayona makaduha na labayi og patay’ng lawas.


“Ho-hoy, Manoy…Manoy Antonio! Ikaw ba?”


“Ako na si Pastor Latore. Pamilyang Latore ang misapupo nako. Gibalik ko ikaw sa Davao kaniadto apan wa ko na ikaw hiabti, Elena.” Nagdaling misakay si Manoy Antonio sa kotse uban sa gipaila niyang mga pastor. May kombensiyon pa silang tambongan. Hinoon, gibinlan niya ako sa numero sa iyang tangkilepono.


Dihang magkita na unta mi ni Manoy Antonio, wala ako motunga. Hinonoa, gitagbo siya sa mga tinugyanan sa balaod nga nagmalampuson sa ilang katuyoan ngadto niya ug sa ilang mga kauban tungod nako.Nabilanggo si Manoy Antonio alyas Pastor Latore kay kaniadto pa siyang pinangita. Nagtakoban usab siya sa daghan pang pangalan ug sama kang Tatay misalmot siya sa daghang gimbuhaton nga ginukod sa balaod. Siya ang utok sa pagpatay sa akong amahan.


May kabag-ohan na akong nakita sa kinabuhi ni Manoy, butang nga iyang gipasalamatan kanako. Gipili kong makita si Manoy nga usa ka binilanggo kay sa usa ka patay o multo nga wala nay kahigayonan pang magpaambit sa mga maayong butang aduna siya.


Sa akong kaugalingong paningkamot, natapos ko ang akong pagtuon sa biyolohiya. May mga higayong sum-okon ko ang kahilitan aron pagtuon sa kahayopan ug katanoman ilabi na sa kasagbotan. Sa akong botanikanhong harden atua ang mga utanon, ornamental plants ug mga bulong nga kanhi giisip lang nga mga sagbot sa wala pa hidiskubrei ang ilang mga bili. (Kataposan)

Sa kabungtorang gipurongan sa gabon

Ni Elaine Grace Lape 

Nahibalik ako ning sayong kabuntagon human sa pito ka tuig sa dapit nga hataas, hilit ug gabonon. Hiabtan ko ang usa ka batan-ong lalaki nga nagkabo og tubig.


Hisayran ko niini nga gihimo pa gihapong nag-unang kawsanan sa tubig kining basyaw nga kanhi gitam-okan sa patay’ng lawas sa mga mangangayam og bahandi nga mibutho dinhi kaniadto pito ka tuig na ang milabay.


Gipanglubngan og bala ang kalawasan sa maong mangangayam og bahandi sa abusadong mga militar nga nakighigala ug mitraydor sa nahisgotang mga tawo, kansang krimen gipahid ngadto sa mga inosenteng lumulupyo nga karon gituhoang mga sakop sa walhong puwersa nga padayong mihuros dinhi.


Ang panimalos nahimong kabilin ug tipik sa gisilsil nga prinsipyo sa ubang pundok o idolohiya nga panukmod sa ilang pakigbisog. Labing pait sa tanang dili makaon dinhi mao nga aduna usab ing mga sakop sa laing pundok nga nasayod lamang kun unsaon pagpakigbisog gamit ang mga hinagiban apan wala sila masayod kon nganong gikinahanglan nila ang maong matang sa pakigbisog. Nganong gikinahanglan nila ang modugo ug mopadugo?


“Nasayod ka ba’g unsang orasa igikan ang patay’ng lawas ni Tay Belo, Dong?” Sukna ko sa batan-ong mitalikod human mapas-an ang iyang sag-ob.


Midangat kanako ang subo ug mubong sulat-pahibalo bahin kang Tay Belo kagahapon sa hapon gikan kang Manoy Miyo pinaagi sa usa ka driver sa habal-habal.


“Nalubong naman kaganihang banagbanag. Maoy pagbulut-an sa among bag-ong bathala nga sugod karon dili na ilugsong sa patag ang among mga minatay.” Daling mibiya ang batan-on ug mitungas sa mas taas nga dapit habig sa wala.


“Day Sandra, si Dodoy ang giilang bag-ong bathala sa usa ka kulto ug mihulip sa namatay niyang ugangang lalaki.” Nasubay ni Manang Ingkyang nako dihang nagkatagbo mi sa sam-ang sa lungsod sa lubnganan ni Nang Tomasa usa ka tingdagkot nga Lunes.

Dihang nahisangko ako sa balay ni Manoy Miyo nga kanhi gipuy-an nilang Tay Belo ug Nang Tomasa, wa ko na hiabti ang nahauna.
“Tingali nahisum-ok na si Miyo ug ang iyang kaubanan ning higayona sa teritoryo ni Dodoy. Buot lamang unta ni Miyo ug Ingkyang nga masud-ong sa kataposang higayon ang ilang giilang amahan apan nagdumili si Dodoy, Day Sandra tungod kay nagdumili usab kaniadto ang duha sa pagsimba niini isip bag-ong bathala,” sugid ni Layla, ang asawa ni Manoy Miyo nga bag-o lang nanganak ug bag-o ko lang nahibalag.


Kondili pa sa panghinaot nga masud-ong ko usab si Tay Belo sa dili pa itunlod sa iyang lubnganan, hayan di na ko motungas dinhi. Si Tay Belo ang namat-an kong amahan. Human mamatay ang akong inahan, nangasawa si Tay Belo sa biyudang si Nang Tomasa ug nangamahan sa mga anak sa naulahi- silang Manoy Miyo, Manoy Dodoy ug Manang Ingkyang.


Miabot ang adlaw nga nakapahadlok nako kaniadto, hapit matag semana may bugnaw ug kaging nga lawas ang tapok-an sa kaanotan. Miabot usab ang adlaw nga nakapahiubos nako pag-ayo kang Tay Belo, “Anhi lang una kang Tiya nimo, Day Sandra. Suod silang manag-agaw sa imong inahan busa di ka niya pasagdan. Naguol ako nga wa ko mahatagig katumanan ang gisaad ko sa imong inahan nga patibawason tika sa elementarya o padayonon pagpatungha sa sekondarya kon mahimo. Di ko buot madugay ka didto sa kabungtorang akong bag-ong pinuy-anan. Lahi ang mga panud-ong ug pangandoy nilang Miyo, Dodoy ug Ingkyang. Nalubog ang ilang hunahuna sa daghang pagpanghulhog.


Didto ang linghod nga mga bukton mas unang nagkat-on sa pagkupot og hinagiban kay sa lapis. Ang baybay maoy imong natawhan ug ang kalinaw dinhi maoy angay kanimo,” pasabot ni Tatay nako nga wa ko hisabti kaniadto.
Kalit nga mihari ang usa ka sipang buto nga gitubag sa daghang mga buto-buto. Sa among nahimutangan ni Layla di ko makita ang panghitabo sama nga wa kaayo hialinggati sa mga katawhan dinhi nga gidawat nila ang malubog nga kabilin sa mga nanag-una kanila ug labaw nang wa kaayo nila maisip kon giunsa pagtunob-tunob sa mga higante sa bukid ang mga alimpulo sa kabungtoran. (Kataposan)