Mga sugilanon- 1

 Ang yano o komplikadong kahimtang 
Ni Elaine Grace Lape

(“It is a mistake to let life become complicated. Life is very simple and only by thinking of it in simple terms can it be mastered.”- William Feather)

P wes… kun nakaila ka gayod pag-ayo sa imong pagkatawo, unsa ang labing sayon ug ang labing lisod nga ikapangutana mo sa imong kaugalingon Simplicio? Maoy naulahi sa daghang pangutana nga gibato ni Papa ngadto kang Noy Pisyo, ang usa sa mga buot mangamoral ni Ate Purpura- ang bugtong kong igsoon nga maguwang nako’g lima ka tuig.


Lisod na daan ang initial interview sa tanang way nahot nga buot mamisita ni Ate ug mao usay buhaton ni Papa matod niini kon may mamisita na unya nako sa umaabot.


“Di lang ko buot nga magpatuyang og panguyab kaha magminyo ang mga bata sa umaabot ngadto sa mga lalaking way ikapanghambog sa ilang kaugalingon gawas sa ilang pagkatinuli lang.” Maoy nadunggan ko niadto kang Papa ngadto kang Mama sa ilang panag-estorya dihang bag-o pa kong namukol.


“Ayaw ninyo ilisi’g bagol ang bulawang plato nga among gipakan-an ninyo.” Hugot ang pagpasidaan ni Papa namo ni Ate bahin sa lalaki ug kahimtang nga among pilion.


Sa akong panahom si Papa ang labing estrikto ug maalam nga amahan ug molupyo dinhi sa Barangay Labirinto.


Miuliot ang panan-aw ni Noy Pisyo sa mikang-a og gamay nga palid sa pultahan sa Bibliotheca 1 nga ambihas sa iyang nahimutangan ug maoy akong gipahipian. Wa siya kasagang sa mga pangutana ni Papa. Dihang nananghid na siyang mouli, gisundan ko dayon siya sa gawas. Gitudlo ug gipasuong ko si Noy Pisyo sa baba sa Liponganang Agianan nga maoy gipagamit ko niyang exit way para makagawas sa among teritoryo.


Ang Liponganang Agianan usa ka bitin nga agianan. Hataas, liko-liko ug hagip-ot kaayo ang mga dalan nga gipiit sa usa ka matang lamang sa milabong nga mga tanom. Human sa di mokubos sa napulo ka mga lakang nga pag-abante, aduna kanunay duha ka dalan nga kapilian. Kon masipyat siya’g pili basig malangan siya, mohilak, malibog, manawag kaha makuyapan. Daghan na ang nabiktima niini ug usa ni sa gipanghambog kong obra nga mikaon og lima ka tuig sa pagmugna.


Apan nahimong labad sa akong ulo ang paghunahuna kun nganong dali lang nakagula ug nawala ang mubo’g ilong ug grado nga si Noy Pisyo sa maong naglambod nga dalan nga mikamang sa tunga sa ektarya namong nataran. Kon nasayran na niya ang sekreto niini, kamatuorang wa ko kahimut-i.


“May hiyas akong nagustohan kang Pisyo, Inday Pula. Dugay ko nang hikit-an niya isip silingan nga ang kayano usahay maisip nga usa ka gasa. Di niya problemahon ang usa ka suliran nga wala pa moabot ug ang tanang pagsuway sa iyang kinabuhi iyang gibuak-buak ug gisolusyonan diha sa simpleng paagi nga masarangan sa iyang kahimtang, kusog ug panghunahuna. Di ba, ang mga sentence nga di ma-simplify ilabina ang sa Matematika… libog ug gubot pa sa lukot paminawon ug tan-awon? Sa pagkaguba sa atong kalikopan basin modangop ta’g balik sa yanong pagpuyo.” Tug-an ni Ate nako sa dayon na niining larga sa dakbayan aron sa pagpadayon sa pagtungha niini sa kolehiyo.


“So… nakagusto ka na ni Noy Pisyo, Ate? Eeehaaw! Kon magkauyab mo, gubot pa’s lukot nga gipalaman sa dukot diha sa supot sa bulsa sa sapot ni Kulot nga giilogan sa mga mangunguot! Bisag kinsang datoa mao lamay pilia, Ate.”


Human sa duha ka eklipse, mikagiw si Ate kuyog sa datu kaayong lalaki apan minyo ug may mga anak. Wa na ko’y balita niini apan gipanaghap kong dili malinawon ang ilang panagluon.


Mas init pa gayod og ulo si Papa karon gamay lang hinungdan mobuto. Sa sige’g hinuktok sa mga problema lakip ang mga dili problema, giproblema niini. May mga higayong hisakpan ko kining mokatawa nga mag-inusara.


Labad na usab kaayo ang akong ulo kay gisugdan ko na ang plano sa pag-usab sa Liponganang Agianan ug labaw sa tanan kay nakasaad ako sa akong mga ginikanan ug kaparyentihan nga molupad ako og taas kaayo sa talent portion sa nagsingabot nga Miss Labirinto. “Huuu!”
Wala pa magminyo si Noy Pisyo. Makadaghan hilantawan ug hiagian ko siyang daw naminaw sa saluma sa kalinaw sa banika samtang nag-ugmad sa yuta. Ang iyang panagway walay mga lama sa pagmahay. Ang iyang mga mata way sambol nga mga kaguol ug kahasol. Ang iyang kinabuhi di man maluho apan kontento; di makuti… simple. (Kataposan)

Ang duwende nga wala mapilde

NI ELAINE GRACE LAPE

Langub, Asturias, Cebu

“Yehey! Yehey! Yohooo, si Ee wa na sab mapilde!” hugyaw sa mga tinun-an dihang wa dayon sila makabantay sa akong paghitangka sa Lawak-sung-onon 8 sa Bansay-Bonsay.


Ang Bansay-Bonsay maoy dapit sa daghang inuling mga mutya sa mga tinugyanan niini nga tigulang na o himalatyon. Bukas kini alang sa kabos nga mga duwendeng nangandoy mamahimong eksperto sa daghang natad o duweksperto. Dinhi hisaksihan ang hilabihan kangilngig nga panagbansay ug panagtigi nga posibleng mokalas sa kinabuhi sa mga tinun-an ug mobingkas sa pundohanan sa ilang kalig-on. Matag upat ka duwendehanong tuig ihinabo dinhi ang panagtakos sa abilidad ug nakat-onan sa mga tinun-an. Usa lamang ang mobarog nga mananaog ug kini makadawat og sertipiko isip duweksperto ug usa ka bulawang takgos sa bat-ang nga may mutya. Ang maong kadaogan maghatag sa usa og taas nga prayoridad o kuwalipikasyon nga molingkod sa hinangad nga posisyon sa ilang dapit uban sa mga hamili. Ang mga nangapilde mamahimong mogawas sa ganghaan sa kapildehan kaha magpabilin alang sa pagpangandam sa mosunod nga panagtakos ug alang sa laing kahigayonan sa pagdaog samtang wala pa bakwia sa ilang tribu o gingharian ang pinansiyal nga suporta kanila.


Ikaduhang tuig ko pa dinhi. Kalim-an ug tulo ang mga tinun-an ko sa suhetong HIKAP (Hinagiban, Imbensiyon, Kalasag, Abogar ug Plano). Daghan kanila ang ilawom sa akong pagtudlo sa miaging tuig sa gisugyot kong ipatangtang ug nawagtang gayod nga suhetong LLTTSSTTHH (Luto-Luto, Tigmo-Tigmo, Sundog-Sundog, Tambag-Tambag ug Hilot-Hilot). Onse kanila ang mga nobatos ug kap-atan ug duha ang mibalik na pagbansay apan may usa nga labing nakapahagit nako.


“Ako si Elflebestresme o Ee- nagrepresentar sa gingharian Dak-it. Sa pangedarong 36, upat ka panagtakos na ang akong naapilan dinhi. Wala pa gayod ako makadaog ug wala usab mapilde kay—“


Nakadungog na ako bahin kang Ee sa ubang magbabansay. Siya kanunay ang kataposang ikasangka sa bugtong modaog, ugaling siya usa ka duwendeng di moangkon sa iyang kapildehan. “Kon wala ka modaog Ee, ikaw napilde! Ang Bansay-Bonsay way kukataha nga mag-isip ug magsangpit kanimong pildero. Kana ang kamatuorang angay mong dawaton sa tumang pagpaubos.” Giputol ko ang iyang pagpaila-hingasoy.


Nagpadala ako og usa ka sulat-suhestisyon kang Presiduwende Dahona- ang labawng duwende ning institusyon. Managsama kaming mga salingsing sa kaliwatan nga nasaglan og usa ka tawende- duwendeng may dugong tawhanon o di- ingon namo ug maoy tagtukod ning institusyon.


Usa ka higayon diha sa pag-ensayo dihang si Ee na ang mibusog sa pana ngadto sa buot kong ipatumong paamihan, kalit nga natuis ang direksiyon sa gibuhian niyang udyong ug milupad pakasadpan gula sa Bansay-Bonsay dihang maayong pagkaigo sa gipalupad kong bangkaw gikan sa akong nahimutangan sa subangan. Giduol ko dayon si Ee, “Isip magbabansay yano kong matuis ang kapalaran ni bisan kinsang tinun-an dinhi. Unta, angkonon mo sa tanan dinhi EE nga ikaw makadaghan na napilde.”


Nagkadusingot nga miduko si Ee una namulong sa hinay ug mubong tono atubang nako- mga pulong nga inanayng misuhop sa akong kaisipan.


Sa ngadtongadto nausab ang akong pagtan-aw kang Ee, kay lahi siya sa akong pagtuo ug gidahom. Dili siya mapagawalon. Nabatyagan ko ang iyang pagtamod bisan maguwang kaayo siya nako ug bisan pa sa tanang kapig-otan sa akong mg sistema. Wala akoy nakit-ang sama kamalaomon, responsable ug determinado niining lalakiha. Usa ako sa daghang nagtuo nga siya na ang mosunod nga mananaog. Wala kaayo akoy hisayran sa iyang kinabuhi sa gawas, di ko batasan ang manukit-sukit o motandog sa unsa mang katukbilan aduna ang iyang kinabuhi. Igo na ang hisayran kong gikan siya sa kabos nga banay ug may panlimbasog nga mohaw-as sa maong kahimtang.


Dihang nagsingabot na ang sunod nga panagtakos, nagpaluyo lang ako sa daghang tinun-an ug magbabansay nga mipagikan kang Ee gula sa ganghaan sa kapildehan. Naligsan siya sa nakapahingalit ug bag-ong gipaandar nga balaod- ang akong gisulat-sugyot kang Presiduwende Dahona niadti nga giuyonan usab sa kadagkoan: ang usa ka tinun-an nga molapas sa 16 ka tuig sa Bansay-Bonsay angay nang pagawason tungod sa tulo ka pahinang rason.


Nag-atubang si Ee namo nga mapahiyomon samtang inanayng migawas paatras nga nagbaguod sa iyang mga bag. Padayon pa gihapon siyang mipuyo sa Bansay-Bonsay dinhi sa akong handurawan isip usa ka duwende nga wala mapilde ug uban sa di ko malimtan niyang pulong- tubag nako niadto: ‘Gining Gumela, napilde lang ang usa ka duwende o linalang alang nako dihang siya mihunong pagsalig sa iyang kaugalingon.’ (Kataposan)

Tabangi ang mga sagbot pagkaplag sa ilang pulos

Ni Elaine Grace Lape

Hell… hello? Kinsa kini palihog?” “Kaniadto, ako ang babaye nga nadangdang sa daghang maayo ug daotan niining kalibotana. “Elena?” “Karon, ako ang babaye nga naglisod pag-ila kun unsa ang sakto ug sayop niining kinabuhia. Oo… ako kini, Pastor Latore.”


Maayo ako’g pangutok matod nila apan sa impluwensiya sa barkada niadto nahimo akong himalta sa klase ug misubay sa hiwing dalan. Dako ako’g kabahin sa kalbaryo sa akong inahan sa buhi pa kini. Sa pagbulig sa usa ka relihiyosong pundok nga nagpakabana kanako, nahilot ra usab ang natuis kong mga lakang ug nahimo akong usa ka magsasangyaw sa pulong sa Diyos. Human mamatay ang akong inahan milayas usab ako sa amoa kay kanunay kaming di magkasinabot sa akong amahan apan wa madugay namatay usab kini. Nakatrabaho ako sa usa ka night club ug didto nahimamat ko usab ang usa ka lalaking mipaundang nako sa maong trabaho ug mipatapos nako sa sekondarya. Igo ra usab akong nahuman sa unang semister sa kolehiyo dihang nagkabuwag mi og ang akong trato. Gikan sa Iligan mitapon ko dinhi sa Sugbo aron pagpangita og trabaho. Sa ginikanan sa akong inahan ako mag-estar. Ang kulyada sa akong kinabuhi mawala ug mobalik. Ako sa makapila napukan ug makabawi hangtod nga may mga higayong ang lig-ong kalibog maoy motulay sa sayop ug angay.


“Tutoki’g balik ang pangandoy mo kaniadto nga makatapos sa pagtuon Elena. Tabangan ko ikaw. Unsa ba ang kurso nga gusto mo sa kolehiyo? Unsa ba ang mga butang nga nakapainteres nimo karon?”


“Kanang mga sagbot. Oo, mga sagbot! Unsa ba ang sagbot alang nimo ning higayona, Pastor Latore?”


“Maoy tawag sa mga butang nga nakahatag og kasamok o negatibong epekto sa uban ug angay lang sa pagsibsib, pagtunob-tunob, pag-ibot ug pagtambog sa daob… mao usab ing metapora sa usa ka tawong napakyas pagkaplag ug pagpakita sa iyang pulos niining kalibotana.”


“Anhaon ko ikaw karon, Pastor.”


“Magkita ra ta pag-usab Elena.”


Milayas si Manoy Antonio kaniadto human sa makadaghang higayon nga pagkulata ni Tatay niini. Wala na miy balita kaniya ug wala usab siya pangitaa ni Tatay kay dili man siya matuod nga anak sa akong amahan. Managsuon kami sa inahan. Nakita ko lang siya’g usab dinhi na sa Sugbo sa sidsiran sa dakbayan duol sa luna nga niadtong higayona makaduha na labayi og patay’ng lawas.


“Ho-hoy, Manoy…Manoy Antonio! Ikaw ba?”


“Ako na si Pastor Latore. Pamilyang Latore ang misapupo nako. Gibalik ko ikaw sa Davao kaniadto apan wa ko na ikaw hiabti, Elena.” Nagdaling misakay si Manoy Antonio sa kotse uban sa gipaila niyang mga pastor. May kombensiyon pa silang tambongan. Hinoon, gibinlan niya ako sa numero sa iyang tangkilepono.


Dihang magkita na unta mi ni Manoy Antonio, wala ako motunga. Hinonoa, gitagbo siya sa mga tinugyanan sa balaod nga nagmalampuson sa ilang katuyoan ngadto niya ug sa ilang mga kauban tungod nako.Nabilanggo si Manoy Antonio alyas Pastor Latore kay kaniadto pa siyang pinangita. Nagtakoban usab siya sa daghan pang pangalan ug sama kang Tatay misalmot siya sa daghang gimbuhaton nga ginukod sa balaod. Siya ang utok sa pagpatay sa akong amahan.


May kabag-ohan na akong nakita sa kinabuhi ni Manoy, butang nga iyang gipasalamatan kanako. Gipili kong makita si Manoy nga usa ka binilanggo kay sa usa ka patay o multo nga wala nay kahigayonan pang magpaambit sa mga maayong butang aduna siya.


Sa akong kaugalingong paningkamot, natapos ko ang akong pagtuon sa biyolohiya. May mga higayong sum-okon ko ang kahilitan aron pagtuon sa kahayopan ug katanoman ilabi na sa kasagbotan. Sa akong botanikanhong harden atua ang mga utanon, ornamental plants ug mga bulong nga kanhi giisip lang nga mga sagbot sa wala pa hidiskubrei ang ilang mga bili. (Kataposan)

Sa kabungtorang gipurongan sa gabon

Ni Elaine Grace Lape 

Nahibalik ako ning sayong kabuntagon human sa pito ka tuig sa dapit nga hataas, hilit ug gabonon. Hiabtan ko ang usa ka batan-ong lalaki nga nagkabo og tubig.


Hisayran ko niini nga gihimo pa gihapong nag-unang kawsanan sa tubig kining basyaw nga kanhi gitam-okan sa patay’ng lawas sa mga mangangayam og bahandi nga mibutho dinhi kaniadto pito ka tuig na ang milabay.


Gipanglubngan og bala ang kalawasan sa maong mangangayam og bahandi sa abusadong mga militar nga nakighigala ug mitraydor sa nahisgotang mga tawo, kansang krimen gipahid ngadto sa mga inosenteng lumulupyo nga karon gituhoang mga sakop sa walhong puwersa nga padayong mihuros dinhi.


Ang panimalos nahimong kabilin ug tipik sa gisilsil nga prinsipyo sa ubang pundok o idolohiya nga panukmod sa ilang pakigbisog. Labing pait sa tanang dili makaon dinhi mao nga aduna usab ing mga sakop sa laing pundok nga nasayod lamang kun unsaon pagpakigbisog gamit ang mga hinagiban apan wala sila masayod kon nganong gikinahanglan nila ang maong matang sa pakigbisog. Nganong gikinahanglan nila ang modugo ug mopadugo?


“Nasayod ka ba’g unsang orasa igikan ang patay’ng lawas ni Tay Belo, Dong?” Sukna ko sa batan-ong mitalikod human mapas-an ang iyang sag-ob.


Midangat kanako ang subo ug mubong sulat-pahibalo bahin kang Tay Belo kagahapon sa hapon gikan kang Manoy Miyo pinaagi sa usa ka driver sa habal-habal.


“Nalubong naman kaganihang banagbanag. Maoy pagbulut-an sa among bag-ong bathala nga sugod karon dili na ilugsong sa patag ang among mga minatay.” Daling mibiya ang batan-on ug mitungas sa mas taas nga dapit habig sa wala.


“Day Sandra, si Dodoy ang giilang bag-ong bathala sa usa ka kulto ug mihulip sa namatay niyang ugangang lalaki.” Nasubay ni Manang Ingkyang nako dihang nagkatagbo mi sa sam-ang sa lungsod sa lubnganan ni Nang Tomasa usa ka tingdagkot nga Lunes.

Dihang nahisangko ako sa balay ni Manoy Miyo nga kanhi gipuy-an nilang Tay Belo ug Nang Tomasa, wa ko na hiabti ang nahauna.
“Tingali nahisum-ok na si Miyo ug ang iyang kaubanan ning higayona sa teritoryo ni Dodoy. Buot lamang unta ni Miyo ug Ingkyang nga masud-ong sa kataposang higayon ang ilang giilang amahan apan nagdumili si Dodoy, Day Sandra tungod kay nagdumili usab kaniadto ang duha sa pagsimba niini isip bag-ong bathala,” sugid ni Layla, ang asawa ni Manoy Miyo nga bag-o lang nanganak ug bag-o ko lang nahibalag.


Kondili pa sa panghinaot nga masud-ong ko usab si Tay Belo sa dili pa itunlod sa iyang lubnganan, hayan di na ko motungas dinhi. Si Tay Belo ang namat-an kong amahan. Human mamatay ang akong inahan, nangasawa si Tay Belo sa biyudang si Nang Tomasa ug nangamahan sa mga anak sa naulahi- silang Manoy Miyo, Manoy Dodoy ug Manang Ingkyang.


Miabot ang adlaw nga nakapahadlok nako kaniadto, hapit matag semana may bugnaw ug kaging nga lawas ang tapok-an sa kaanotan. Miabot usab ang adlaw nga nakapahiubos nako pag-ayo kang Tay Belo, “Anhi lang una kang Tiya nimo, Day Sandra. Suod silang manag-agaw sa imong inahan busa di ka niya pasagdan. Naguol ako nga wa ko mahatagig katumanan ang gisaad ko sa imong inahan nga patibawason tika sa elementarya o padayonon pagpatungha sa sekondarya kon mahimo. Di ko buot madugay ka didto sa kabungtorang akong bag-ong pinuy-anan. Lahi ang mga panud-ong ug pangandoy nilang Miyo, Dodoy ug Ingkyang. Nalubog ang ilang hunahuna sa daghang pagpanghulhog.


Didto ang linghod nga mga bukton mas unang nagkat-on sa pagkupot og hinagiban kay sa lapis. Ang baybay maoy imong natawhan ug ang kalinaw dinhi maoy angay kanimo,” pasabot ni Tatay nako nga wa ko hisabti kaniadto.
Kalit nga mihari ang usa ka sipang buto nga gitubag sa daghang mga buto-buto. Sa among nahimutangan ni Layla di ko makita ang panghitabo sama nga wa kaayo hialinggati sa mga katawhan dinhi nga gidawat nila ang malubog nga kabilin sa mga nanag-una kanila ug labaw nang wa kaayo nila maisip kon giunsa pagtunob-tunob sa mga higante sa bukid ang mga alimpulo sa kabungtoran. (Kataposan)