Ang Biyahe Sa Kasingkasing Nga Nangita Sa Matuod Nga Kalipay
Ni: Elaine Grace L. Lape
(Kining sugilanon unang migula sa Bisaya magasin niadtong 2004 sa wala pa bakwia ang silot nga kamatayon dinhi sa Pilipinas)
1
“JAWS of Death, Standley Chasm, Wave Rock, Fraser Island…Wow!” Gisubli-subli ko pagpakli ang mga pahina sa mga librong kanunay kong gibawon sa akong mga lakaw. Usa ka dugay nang pangandoy ang makataak sa Australia aron malibot ang Canberra-- usa sa labing maayong pagkaplanong mga siyudad sa tibuok kalibotan, ug aron usab makita ang maanindot ug talagsaong mga rock formation, ang nagkanihit nga mga dugong, mga pulang kangaroo, ubp.
Alas dos na sa kaadlawon. Pagkadaling nanamilit sa mga gutlong gusto ko untang hawiran. Nagbilin lamang kinig abog sa kahinugon. Makapanlimbawot sa balhibo ang sonata sa kamingaw; naawaaw ang akong pamatyag. Gibatbat sa nagmultong kahilom ang mga misteryo sa kaadlawon.Midali ako pagpatong sa kama, natay-og ang usa ka lawas nga mitighaya sa kahinanok. Ambongan siya apan morag way kinabuhi nga sud-ongon. Ang kalipay nga kagabii lang nagduwa-duwa sa iyang panagway nahanaw. Maora siyag nagpakilimos og panabang, daw gikuhaan sa tanang kalipay ug dungog. Niining mga orasa, hain kaha magyampungad ang tinuod nga kalipay? Hain ang permanente niining estambayanan? Mihigda ko, mibukot sa habol ug mipiyong aron pagdapit sa katulogon.
Sa iyang pagmata gisugat ko siya sa makapatuok nga pangutana. “Malipayon ka ba Orvy?”
Nahibulong siya. “Ha? Nganong nakapangutana ka god, Riva?”
Gihilam-os ko sa natingalang nawong ang akong palad. “Ayaw kog tubaga sa laing pangutana, Orvy. Gusto ko lang masuta!”
“There is no right--”
“Oops!” Abtik kong gisap-ongan ang iyang baba. “Ayaw usab kog tubagag, there is no right answer for a wrong question. Wala kay originality, da! Wala koy nakitang sayop sa akong pangutana.”
“Kahibawo bitaw ka nga ikaw ang akong kalipay. Ikaw ra gyod, Riva! Ug para gayod nimo kining balay ug lote nga bag-ohay ko pang napalit. Ug ikaw usab ang gusto kong ikuyog sa akong pagbiyahe-suroy. Yuna, asa ba ang pangandoy mong adtoan?” Nanambo ang kaseryoso sa mga mata ni Orvy.
Naglumpayat ang kahinam sa akong dughan sa iyang pangutana. “Syempre sa Oceania!”
“Gusto ko, Riv, sa Africa apan pagmaya kay ikaw ang masunod,” matod pa ni Orvy.
Gihatod ko niya sa pier sa Nasipit. Human sa laing panamilit mianam kalapad ang teritoryo sa kahaw-ang. Nagpas-an sa mabug-at nga kawili ang mga gutlo; mihimbay. Luwan sa MV Nasipit Princess padulong sa Cebu, napaod ang akong hunahuna sa kawalay tumong. Gitay-og sa kakulba ang akong kaunoran apan nahisangko ra gihapon sa kasagarang mahitabo ang taudtaod nga pagpakigbatok sa tanlag.
Misugat sa akong pag-abot ang kamasulob-on. Nanghubag ang mga mata ni Louise ug ni Mar
got.“Nganong dili ka man ma-contact, Riv?” sukot ni Louise, ang kamagulangang anak ni Geraldo.
“Dugay ra ming nagsigeg panawag nimo sa cellphone. Si Papa nagsali nag panugon.” Wala na siya motan-aw kanako. May sagol pangonsensiya ang panuni ni Louise.
“Pasayloa! Gi-off ko ang cellphone aron dili mabalaka sa posibleng madawat nga balita.” Nagkabunga-bunga ko sa pagtubag bisan gani ako wala makauyon sa akong rason-palusot.
Gisud-ong ko si Geraldo nga naghigda. Mihigos ang iyang lawas. Usa ka semana kapin lang akong nawala. Grabe na sa dihang nahibaw-an namo nga may colorectal cancer siya. Nanglugmaw ang mga luha sa iyang mga mata. Nalipay kaha siya o naglagot ba hinuon? Pagkawala koy igbalos!
“Si Lee… anus-a ba mouli tong imong bana?” sukot ni Louise kang Margot.
“Tua pa kuno siya sa Singapore, bag-o lang nag-email. Dili sab makontak. Ambot kon unsay problema sa iyang phone!” ni Margot pa.
“Gipalabi man sab to niya ang business trip, uy! Grabe sab niya, mora man siyag dili anak,” may kahimangod sa tono ni Louise.
Nagpaminaw lang ko sa ilang panagsulti samtang nagsud-ong kang Geraldo. Ang iyang mga anak parehong nagpuyo ning compound ug pareho usab niadto nga supak sa among relasyon. Si Margot lang nga umagad ni Geraldo ang nahimo kong suod niadtong higayona.
Biyudo si Geraldo, sapian ug inila. Wala ako magduhaduha sa pagpakig-ipon niya bisan supak sa kadaghanan ang nakab-ot kong hukom. Usa ka oportunidad ang iyang gugma, busa… salapi, gahom ug kalamposan sa edukasyon akong naangkon. Nakat-onan ko ang pagpakabuhi sa bakak nga kalibotan. Kon gusto kong makigkita kang Orvy, ipasangil ko dayon ang pag-uli sa Bohol ug mga out-of-town seminar.
Wala pa ako makapahulay sukad kaganiha apan dili ko katulgan kining gabhiona aron sa pagbantay niya. Makalolooy siyang sud-ongon, wala ko mahatag kaniya ang pagmahal nga iyang gipangandoy. “Ayaw ko pagbiya-i Geraldo, importante ka alang kanako.” Gihunghong ko kaniya ang buot kong ipadayag lakip ang pagpangayo og pasaylo. Mibuka ang mga matang hapo kaayong tan-awon; luhaan. Gikuptan ko ang nangamig niyang mga kamot. Sa pagkadugta sa akong kalag wala mahiapil sa hingpit ang akong kasingkasing kay makamao pa kining malooy. Silbihan ko siya, dili una ko motrabaho, dili ko siya pagabiyaan. Masakit ang magsud-ong niya sa maong kahimtang.
Sa iyang pagkatulog, gikuha ko ang cellphone. May mensahe nga gikan sa nagngalang Myra. Gibasa ko dayon."Walay gahom si bisan kinsa ug ang bisan unsang panghitabo sa pagbabag sa akong pagpadayon paghigugma kanimo. Luv u."
Gibalosan ko dayon ug naporma ang mensaheng: “Ayaw na kog paabota pa."
Gihiling ko ang akong pitaka. Gihabwa ang tinabas-tabas nga mga hulagway. Nasindolan sa akong mga kuyamoy ang singsing nga dugay ko nang gitago. Gikuha ko kini ug taudtaod nga gisud-ong. Usa ka naawop nga tinguha ang pagduaw ko sa nagpasul-ob kanako niining singsinga. Ang gamayng respeto maoy gahom misanta sa akong laraw paglabay ning butanga.”
Unya may miabot…
"Nganong karon ka lang Lee?” Mitugbaw ang tingog ni Louise sa sala. “Adtoa una si Papa sa lawak,” dugang niya.
Misulod si Lee sa kuwarto nga among nahimutangan. Mibarog si Margot nga iyang asawa nga diha sa akong kilid ug migakos niini. Mitan-aw lang kini kanako. Migawas ko sa lawak ug gidulong ang hardin sa gawas.
II
PULA na kaayo ang mga dahon sa ponsetya. Ang palibot mabulokon ug masadya sukwahi sa akong pamatyag. Gibasa ko pag-usab ang mensahe sa nagngalang Myra: "Huwaton ko ang imong pagbalik. Usa ka dili mahikalimtang regalo ang nagpaabot kanimo."
Giilisan ko ang ngalang Myra nga naka-saved sa akong cellphone ngadto sa ngalang Orvy. Giduol ko ang sundial nga gihimong centerpiece sa Victorian Style Garden. Ang anino sa gnomon nga mitugdon sa nawong sa sundial nagtug-an nga ala una pasado na. Sakto nang igikan, andam na ang mga bagahe ug nakapanamilit na ko nila nga mouli na sa Bohol. Nalubong na si Geraldo. Wala madugay ang iyang pagpakigbatok sa grabeng pag-antos sa sakit. Lahing kahaw-ang ang miokupar sa akong galamhan. Lahing kasakit... apan wala lamang kini sa akong naagian kaniadto. Kamubo ra diay sa kinabuhi... sa panahon.
Desidido ko nga molahos sa Dakbayan sa Butuan sukwahi sa akong pananghid. Wala man mahasubay sa saktong dalan ang akong hukom apan mao kiniy makalipay kanako. Walay laing importante sa tawo gawas sa kalipay. Si Orvy ang matang sa kalipay nga akong gipangita.
Misubay ang taxi sa Dalan Colon. Sa mga tawong nagpakilimos sa kadalanan, ordinaryong adlaw lang ang Disyembre 24. Malipayon kaha sila? Nganong hangtod karon may mga bata nga naglibod-suroy? Hain kaha ang ilang mga ginikanan? Produkto kaha sila sa naungkag nga kaminyoon? Wala kahay sambog sa pagpakaaron-ingnon ang matag pahiyom nga gipakita sa ubang tawo? Daghang mga pangutana ang nagbanos-banos pagsantop sa akong hunahuna.
Usa ka dili mahikalimtang regalo ang nadawat ko niadtong Paskoha-- ang pagkausab sa akong desisyon. Gisaulog ko kadtong paskoha uban sa akong pamilya sa Bohol. Pipila ka buwan gikan niadto nakaila ko ang mga tawong mitabang paggiya sa akong panaw ning kinabuhi. Nakabaton kog kaisog pagbutyag sa tinagong kasaypanan. Sa walay hunong nanuktok ko sa pultahan sa mga kasingkasing nga akong nabuhatan sa ingon. Mikuyog ko sa relihiyosong misyon sa Africa aron mas matugkad ko ang matuod nga kahulogan sa kinabuhi.
Human sa Nigeria sunod kong nataak mao ang Zambia. Malinawon ang lugar nga akong giestaran bisan gihikawan sa kabuhong. Naangkon ko ang kalipay diha sa paghalok sa yuta apan dili pa hingpit ang tanan. Dala ang cellphone ug pitaka, midis-og ko sa unahan ug miyaka sa kasagbotan. Gihiling ko ang pitaka ug gikuha sa sulod niini ang gitagoang singsing. Gisul-ob ko pagbalik ang wedding ring uban sa pagbanhaw sa akong gipanumpaan sa atubangan sa altar sa kaminyoon. Sa ubos malantaw ang Suba Zambezi. Ang tubig sa suba may kaugalingong dalan usab nga gisubay.
Nagsugod na pagpangalimyon ang mga gabhiong buwak. Ang kahumot sa gladiolus tristis mitandog sa akong kahuyang. Gisuwayan ko pagtawag si Louise.
"Hello?"
"Hello, Louise? Si Riva ni! Komosta na mo diha?” Nangurog ang akong kamot nga naghawid sa selpon.
"Dili gihapon malinawon. Kahibalo ka? Dili una ka patawagon ni Margot. Dili pa siya andam makig-estorya nimo pag-usab. Si Lee wala na mopatim-aw." Karon lang si Louise mitubag nako sa ingon ka kalmadong tono. Dili ko mabasa sa iyang sinultian ang tinuod niyang gibati apan gikalipay ko ang pagtubay niya nako sa dugay-dugay nga panagsulti.
Hinaot nga itugot na unta sa Diyos nga makaplagan sa kasingkasing ni Orvy ang dalan pabalik ni Margot ug sa ilang mga anak. Si Lee Orville Ginarez ang lalaking gitun-an sa akong dughan paghikalimot.
Gikabyonan sa kaluya ang akong kalawasan; gihasi sa mga pagmahay. Taudtaod pa seguro una ko makabalik sa Pilipinas apan sa akong pagbalik duawon ko na unya ang akong bana nga walo ka tuig nang nagbalik-balik sa bilanggoan. May dapit na usab siya sa akong kabalaka. Gikaguol ko pag-ayo nga nalinya siya karon sa death row.
Ang matuod nga kalipay mahimong makaplagan lamang sa mga tawong dili buta og kasingkasing ug kanila nga nakabaton og kalinaw sa hunahuna ug kalag. Ang tubig sa suba… pagkataas pa seguro sa kinahanglang biyaheon aron pagpangita sa dagat... pagkataas pa seguro. (KATAPOSAN)
ANG USA KA ESKRIBA SA IYANG PANAHON
PULA na kaayo ang mga dahon sa ponsetya. Ang palibot mabulokon ug masadya sukwahi sa akong pamatyag. Gibasa ko pag-usab ang mensahe sa nagngalang Myra: "Huwaton ko ang imong pagbalik. Usa ka dili mahikalimtang regalo ang nagpaabot kanimo."
Giilisan ko ang ngalang Myra nga naka-saved sa akong cellphone ngadto sa ngalang Orvy. Giduol ko ang sundial nga gihimong centerpiece sa Victorian Style Garden. Ang anino sa gnomon nga mitugdon sa nawong sa sundial nagtug-an nga ala una pasado na. Sakto nang igikan, andam na ang mga bagahe ug nakapanamilit na ko nila nga mouli na sa Bohol. Nalubong na si Geraldo. Wala madugay ang iyang pagpakigbatok sa grabeng pag-antos sa sakit. Lahing kahaw-ang ang miokupar sa akong galamhan. Lahing kasakit... apan wala lamang kini sa akong naagian kaniadto. Kamubo ra diay sa kinabuhi... sa panahon.
Desidido ko nga molahos sa Dakbayan sa Butuan sukwahi sa akong pananghid. Wala man mahasubay sa saktong dalan ang akong hukom apan mao kiniy makalipay kanako. Walay laing importante sa tawo gawas sa kalipay. Si Orvy ang matang sa kalipay nga akong gipangita.
Misubay ang taxi sa Dalan Colon. Sa mga tawong nagpakilimos sa kadalanan, ordinaryong adlaw lang ang Disyembre 24. Malipayon kaha sila? Nganong hangtod karon may mga bata nga naglibod-suroy? Hain kaha ang ilang mga ginikanan? Produkto kaha sila sa naungkag nga kaminyoon? Wala kahay sambog sa pagpakaaron-ingnon ang matag pahiyom nga gipakita sa ubang tawo? Daghang mga pangutana ang nagbanos-banos pagsantop sa akong hunahuna.
111
WALA ko basoli ang nakab-ot nga hukom. Sa wala damha napadpad ko sa yutang wala ko niadto pangandoya. Gidawat ko ang imbitasyon ni Andreij, buotan ug ulitawo pa. Siya ang nangulo sa misyong medikal sa Nigeria. Sulagma nga nakaila ko siya sa akong pagsaksi sa Osun Osogbo, Biyernes kadto. Mopauli na sila sa Poland pagkasunod adlaw. Sa iyang pagpanamilit gipanghinaot ko nga sa dili madugay makaplagan niya ang babaye nga alang gayod niya.
Usa ka dili mahikalimtang regalo ang nadawat ko niadtong Paskoha-- ang pagkausab sa akong desisyon. Gisaulog ko kadtong paskoha uban sa akong pamilya sa Bohol. Pipila ka buwan gikan niadto nakaila ko ang mga tawong mitabang paggiya sa akong panaw ning kinabuhi. Nakabaton kog kaisog pagbutyag sa tinagong kasaypanan. Sa walay hunong nanuktok ko sa pultahan sa mga kasingkasing nga akong nabuhatan sa ingon. Mikuyog ko sa relihiyosong misyon sa Africa aron mas matugkad ko ang matuod nga kahulogan sa kinabuhi.
Human sa Nigeria sunod kong nataak mao ang Zambia. Malinawon ang lugar nga akong giestaran bisan gihikawan sa kabuhong. Naangkon ko ang kalipay diha sa paghalok sa yuta apan dili pa hingpit ang tanan. Dala ang cellphone ug pitaka, midis-og ko sa unahan ug miyaka sa kasagbotan. Gihiling ko ang pitaka ug gikuha sa sulod niini ang gitagoang singsing. Gisul-ob ko pagbalik ang wedding ring uban sa pagbanhaw sa akong gipanumpaan sa atubangan sa altar sa kaminyoon. Sa ubos malantaw ang Suba Zambezi. Ang tubig sa suba may kaugalingong dalan usab nga gisubay.
Nagsugod na pagpangalimyon ang mga gabhiong buwak. Ang kahumot sa gladiolus tristis mitandog sa akong kahuyang. Gisuwayan ko pagtawag si Louise.
"Hello?"
"Hello, Louise? Si Riva ni! Komosta na mo diha?” Nangurog ang akong kamot nga naghawid sa selpon.
"Dili gihapon malinawon. Kahibalo ka? Dili una ka patawagon ni Margot. Dili pa siya andam makig-estorya nimo pag-usab. Si Lee wala na mopatim-aw." Karon lang si Louise mitubag nako sa ingon ka kalmadong tono. Dili ko mabasa sa iyang sinultian ang tinuod niyang gibati apan gikalipay ko ang pagtubay niya nako sa dugay-dugay nga panagsulti.
Hinaot nga itugot na unta sa Diyos nga makaplagan sa kasingkasing ni Orvy ang dalan pabalik ni Margot ug sa ilang mga anak. Si Lee Orville Ginarez ang lalaking gitun-an sa akong dughan paghikalimot.
Gikabyonan sa kaluya ang akong kalawasan; gihasi sa mga pagmahay. Taudtaod pa seguro una ko makabalik sa Pilipinas apan sa akong pagbalik duawon ko na unya ang akong bana nga walo ka tuig nang nagbalik-balik sa bilanggoan. May dapit na usab siya sa akong kabalaka. Gikaguol ko pag-ayo nga nalinya siya karon sa death row.
Ang matuod nga kalipay mahimong makaplagan lamang sa mga tawong dili buta og kasingkasing ug kanila nga nakabaton og kalinaw sa hunahuna ug kalag. Ang tubig sa suba… pagkataas pa seguro sa kinahanglang biyaheon aron pagpangita sa dagat... pagkataas pa seguro. (KATAPOSAN)
ANG USA KA ESKRIBA SA IYANG PANAHON
Ni ELAINE GRACE LAPE
SA halayong panahon sa yuta ni Mizraim…
“Ngano, Mahal nga Paraon?”
“Ikaw diay si Hanepa- ang labing batan-ong eskriba ning rehiyon. Gipatawag ko ikaw kay buot kong ipasuwat kanimo ang mga panghitabo nga wala pa mamantala.” Naglingkod ang paraon sa usa ka harianong silya tinungtong ang hubong mga tiil niini sa tungtonganan-sa-tiil nga bangkito.
“Usa kana ka dakong dungog alang nako Mahal nga Paraon… apan, buot ko lang hisayran kon nganong ako ang napili mo?” Usa ka timawa si Hanepa nga sagad makadawat lamang og pinobreng bugti diha sa pagpamuhat og mga dokumento o mga kontrata.
“Tungod kay nakita sa akong mga sinugo ang hataas nga ambisyon mga miluta sa imong nawong.” Mipahiyom ang paraon nga nagsuhid kaniya.
“Kon mao, unsay una kong buhaton?” Nagpabilin lamang siyang nagbarog atubang sa hari sa usa ka rehiyon sa Ehipto.
“Usa lamang ang buhaton mo batan-ong eskriba- ang pagtuis sa usa aka bahin sa kasaysayan sa Ehipto pabor kanako diha sa pagsulat sa tinumo-tumo kong Cronicas.”
“Ha?!” Kalit nga nahagbong ang panan-aw ni Hanepa sa sidsid sa puti niyang bisti padailos ngadto sa hubo niyang mga tiil ug mitapon ngadto sa nangombinsir nga dagway sa paraon pasaka ngadto sa dekorasyong bitin atubangan sa harianong purong-purong niini.
“Bisan unsay pangayoon mo nga bugti sa akong ipabuhat kanimo, ikahatag ko Hanepa. Hinumdomi nga ako usa ka paraon, giisip nga buhing diyos, anak ni Ra ug maoy bugtong tingog sa balaod. Walay dili ko mahimo!”
Mibiya si Hanepa nga wala misanong ni nagbilin og tubag. Buot niyang mobalibad dihadiha apan gisanta siya sa kaikog. Mibanos usab dayon sa iyang hunahuna ang bagang gabon sa pagduhaduha.
Pagka ugma, mibalik siya sa palasyo aron paghatod sa iyang desisyon. Gipasulod siya sa mga bantay ngadto sa lawak sa trono ug miduol sa hari sa Ehipto. “Gidawat ko ang maong gimbuhaton, Mahal nga Paraon… kana kon bugtian mo ako sa usa sa mga hinangad nga posisyon sa palasyo ug sa mga kamot sa usa sa mga maanyag nga babaye nga kanunayng ikauban sa imong asawa.
“Ihatag ko kanimo ang tanan mong gipangayo nga may kapin kon matapos mo na ang gisangon kong gimbuhaton ug tapos kini kasilyohi ug katan-ogi sa mga banga.”
Wala silay pinirmahang kontrata ug walay usa nga naghisgot mahitungod niini kay nasayod sila nga dili mahasubay sa katul-id ang ilang pagabuhaton ug maisip kini nga paglimbong sa mosunod nga mga henerasyon.
“Igasulat mo Hanepa nga ako lamang ang paraon nga mipabarog sa labing daghang piramid ug obelisko sa yuta ni Mizraim. Gipatuis ko ang dagan sa Suba Nilo alang sa benepisyo sa akong gingharian ug sa kaparotan sa akong mga kabatok. Ako ang may labing daghang mga hari nga nabuntog, mga palasyo nga nasunog ug mga gingharian nga nailog. Himoa nga ako ang labing gamhanang paraon sa Ehipto.”
“Dili ba unya kini magdulot og kalibog sa umaabot?” matahaong sukna ni Hanepa nga mihikap sa iyang inkhorn.
“Ipapulpog ug ipasunog ko unya ang unsa mang nahasulat nga wala ko hiuyoni, misukwahi ug mosumpaki sa akong ipahan-ay nimo. Kon makalusot ang unsa mang mga kalibog, ang maong gumonhap dili na ako. Ila na sa umaabot nga mga henerasyon ang pagtuon, pagtuki ug paglabad sa ulo. Sa gihapon akong ngalan ang magadako, Hanepa. Ha-ha-ha…”
Sa ngadtongadto nanginlabot sa trabaho ni Hanepa ang kahasol ug pagpangatol sa tanlag. Mipaugdang ug mipahawoy sa iyang kamot ang mga pagtulon-ang gisilsil sa iyang mga ginikanan niya ug ang kamatuorang usa siya ka salingsing sa kaliwatang may gamot sa pipila ka eskriba nga nagbilin og dalaygong mga tatak. Kalit siyang mibarog.”Dili ko na kini ipadayon pa paraon. Di, dili, dili na ug dili na gayod!” Gilukot ni Hanepa ang mga sinulatang papiro diha sa talad-sulatan. “Angay kini sa pagsunog!”
Gilunggob sa paraon ang linukot nga mga papiro. “Mao kini ang ebidensiya sa imong pagsuway og tuis sa kasaysayan sa Ehipto, Hanepa. Masuwat unta sa kasaysayan nga gitam-ok ka sa atob tungod niining dakong kasaypanan!” Misalta ang tingog sa paraon nga milanog sa lawak nga ilang nahimotangan. Dali niining giablihan ang pultahan. “Ikaw ang labing daotang eskriba sa kasaysayan!” dugang niining singgaak.
Abtik nga nanagdulong sa ilang nahimutangan ang pipila ka mga bantay sulod sa palasyo.
Gisabwan pag-ayo ni Hanepa ang ugang tinta sa iyang scribe kit sa talad. “Masuwat upod unta sa kasaysayan nga ikaw lamang ang paraon nga manghilam-os sa tinta sa kaulawan! Dali niyang gisaliyab sa nawong sa paraon ang maitom nga tinta.
Sa atob, nadawat na ni Hanepa ang silot kaniya sa paraon. Ug kon hanyagan siya niini og usa ka bag-ong kinabuhi o kon bakwion niini ang mando sa pagpapunggot sa iyang ulo alang sa pagpadayon sa maong hiwing gimbuhaton, nakahukom na siyang mas pilion niyang dawaton ang ikaduha ug mosunod pang mga hampak sa iyang kinabuhi nga ipahamtang sa usa ka hari sa Ehipto dugang sa nahauna- ang nagsingabot niyang kamatayon. (KATAPOSAN)
